Hoøa thöôïng Narada
 
 

 "Giaùo Phaùp maø Nhö Lai ñaõ chöùng ngoä quaû thaät thaâm dieäu, khoù nhaän thöùc, khoù laõnh hoäi, vaéng laëng, cao sieâu, khoâng naèm trong phaïm vi luaän lyù, teá nhò, chæ coù baäc thieän trí môùi thaáu hieåu." -- Trung Boä Kinh

 Phaät Giaùo coù phaûi laø moät Trieát Hoïc khoâng?

 Ñöôïc toân trí troïn veïn trong Tam Tang Kinh, Giaùo Phaùp cao sieâu ñeà caäp ñeán nhöõng chaân lyù vaø nhöõng söï kieän maø moïi ngöôøi ñeàu coù theå traéc nghieäm vaø kieåm chöùng xuyeân qua kinh nghieäm baûn thaân, Phaät Giaùo khoâng heà lieân quan ñeán nhöõng lyù thuyeát suoâng hay nhöõng khoâng luaän coù theå ñöôïc chaáp nhaän ngaøy hoâm nay laø chaân lyù thaâm dieäu maø qua ngaøy sau thì bò loaïi boû nhö moät laàm laãn. Ñöùc Phaät khoâng truyeàn giaïy moät lyù thuyeát trieát hoïc caùch maïng, cuõng khoâng coù yù ñònh saùng taïo moät neàn khoa hoïc vaät lyù môùi. Baèng nhöõng lôøi leõ roõ raøng, khoâng theå laàm laãn, Ñöùc Phaät giaûi thích nhöõng gì ôû beân trong vaø nhöõng gì ôû beân ngoaøi ta, coù lieân quan ñeán söï giaûi thoaùt, vöôït ra khoûi moïi hình thöùc khoå ñau cuûa ñôøi soáng vaø Ngaøi vaïch ra Con Ñöôøng.

 Ñöùc Phaät cuõng khoâng truyeàn daïy taát caû nhöõng ñieàu maø Ngaøi bieát. Ngaøy kia, trong cuïm röøng noï, Ñöùc Phaät boác leân moät naém laù vaø daïy:

 "Naày caùc Tyø Khöu, nhöõng ñieàu maø Nhö Lai daïy caùc con coù theå saùnh vôùi naém laù naøy, coøn nhöõng ñieàu maø Nhö Lai khoâng daïy cuõng nhö taát caû laù trong röøng [1]."

 Ñöùc Phaät chæ daïy nhöõng ñieàu maø Ngaøi xeùt laø caàn thieát ñeå goäi röûa, thanh loïc taâm, vaø khoâng bao giôø baøn ñeán caùc vaán ñeà khoâng lieân quan ñeán nhieäm vuï cao caû cuûa Ngaøi. Maëc daàu vaäy, treân nhieàu ñieåm, Ngaøi ñaõ ñi tröôùc caùc hoïc giaû vaø caùc nhaø khoa hoïc hieän ñaïi.

 Heraclitus (500 naêm tröôùc D.L) tin raèng taát caû ñeàu troâi chaûy (pante rhei) vaø vuõ truï luoân luoân ñang trôû thaønh. OÂng daïy raèng khoâng coù caùi chi tröôøng toàn, moïi vaät ñeàu ñang trôû thaønh caùi gì khaùc. Chính oâng ñaõ thoát ra caâu noùi tröù danh: "Khoâng theå böôùc hai laàn leân cuøng moât choã treân doøng suoái". Pythagore (532 tröôùc D.L) daïy thuyeát chuyeån sinh linh hoàn. Descartes (1596-1650) chuû tröông caàn phaûi quan saùt moïi hieän töôïng treân neàn taûng cuûa söï hoaøi nghi hôïp lyù. Spinoza (1632-1677) vöøa chaáp nhaän coù thöïc theå tröôøng toàn vöøa laäp luaän raèng taát caû nhöõng hình thöùc toàn taïi ñeàu taïm bôï nhaát thôøi. Theo trieát gia naày, muoán dieät tröø ñau khoå phaûi tìm ra moät nguoàn kieán thöùc khoâng ñoåi thay, khoâng xeâ dòch, tröôùc sau nhö moät, tröôøng toàn, vónh cöûu. Berkeley (1685-1776) cho raèng caùi ñöôïc goïi nguyeân töû chæ laø moät giaû ñònh cuûa sieâu hình hoïc. Hume (1711-1776) phaân taùch phaàn taâm linh cuûa con ngöôøi vaø keát luaän raèng ñoù chæ laø nhöõng traïng thaùi tinh thaàn luoân luoân bieán chuyeån. Theo Hegel (1770-1831): "toaøn theå hieän töôïng laø söï ñang trôû thaønh". Schopenhauer (1788-1860), trong quyeån "Theá Gian Xem Nhö YÙ Chí vaø Tö Töôûng" dieãn taû chaân lyù veà söï ñau khoå vaø nguoàn goác cuûa noù theo loái Taây Phöông. Henri Bergson (1859-1941) chuû tröông thuyeát voâ thöôøng vaø nhaán maïnh giaù trò cuûa tröïc giaùc. William James (1842-1910) ñeà caäp ñeán luoàng taâm nhö moät doøng nöôùc vaø phuû nhaän moät linh hoàn tröôøng cöûu.

 Treân 2500 naêm veà tröôùc Ñöùc Phaät ñaõ daïy nhöõng chaân lyù Voâ thöôøng (anicca), Khoå (dukkha) vaø Voâ ngaõ (anatta).

 Giaùo huaán maø Ñöùc Phaät truyeàn daïy, daàu coù taùnh caùch luaân lyù hay trieát lyù, laø ñeå hoïc hoûi, thöïc haønh, vaø treân taát caû, laø ñeå chöùng ngoä baèng trí tueä tröïc giaùc: "Giaùo Phaùp nhö chieác beø ñöa ta qua ñaïi döông cuûa cuoäc soáng [2]".

 Vaäy, moät caùch chính xaùc, Phaät Giaùo khoâng phaûi laø moät trieát hoïc vì Phaät Giaùo khoâng phaûi chæ laø: "Söï yeâu chuoäng trí tueä, loøng ham thích thuùc ñaåy ñi tìm trí tueä" (Webster's Dictionary). Phaät Giaùo cuõng khoâng phaûi laø "moät loái giaûi thích caên cöù treân lyù thuyeát, caùi khoâng bao giôø cuõng ñöôïc bieát (nhö trong sieâu hình hoïc) hay caùi ñöôïc bieát khoâng raønh maïch (nhö trong trieát hoïc, luaân lyù hay chính trò)" [3].

 Neáu hieåu trieát hoïc laø "nghieân cöùu, hoïc hoûi, khoâng phaûi chæ moät vaøi söï kieän rieâng bieät maø ñaëc tính caên baûn cuûa theá gian trong ñoù ta ñang soáng vaø cuoäc soáng ñaùng cho ta soáng trong theá gian naày" [4] thì Phaät Giaùo coù theå gaàn vôùi trieát hoïc, nhöng Phaät Giaùo haøm xuùc hôn nhieàu [5].

 Trieát hoïc ñaïi ñeå quan taâm ñeán söï hieåu bieát vaø khoâng chuù yù ñeán phaàn thöïc haønh, trong khi ñoù Phaät Giaùo ñaëc bieät ñaët trong taâm treân phaàn thöïc haønh vaø chöùng ngoä.

 Phaät Giaùo coù phaûi laø moät Toân Giaùo khoâng?

 Giaùo sö Rhys Davids vieát: "Religion (toân giaùo) laø gì? Nhö ngöôøi ta bieát roõ, danh töø Religion' (toân giaùo) khoâng coù trong nhöõng sinh ngöõ khoâng lieân quan ñeán tieáng Anh vaø caên nguyeân cuûa chöõ naày vaãn coøn baát ñònh. Trong moät ñoaïn, Ciceron phaân taùch danh töø naày laøm hai phaàn, daãn xuaát töø' 're' vaø 'logo' vaø ñònh nghóa 'religion' (toân giaùo) laø söï laäp laïi nhieàu laàn nhöõng caâu kinh, caâu chuù. Moät loái giaûi thích khaùc, daãn suaát töø 're' vaø 'logo' chuû tröông raèng yù nghóa ñaàu tieân laø lieân keát, troùi buoäc, laø söï haøn gaén, dính lieàn (chaéc chaén ñoù laø söï noái lieàn vôùi Thaàn Linh). Loái giaûi thích thöù ba, daãn xuaát töø 'lex', laø söï aån naùu trong luaät phaùp, laø söï thaän troïng ñaët taâm linh vaøo khuoân khoå [6]".

 Theo loái ñònh nghóa thoâng thöôøng, moät caùch chính xaùc, Phaät Giaùo khoâng phaûi laø moät toân giaùo (religion) bôûi vì Phaät Giaùo khoâng phaûi laø "moät heä thoáng tín ngöôõng vaø toân suøng leã baùi", trung thaønh vôùi moät thaàn linh sieâu nhieân.

 Phaät Giaùo khoâng ñoøi hoûi nôi tín ñoà moät ñöùc tin muø quaùng. Do ñoù moät nieàm tin töôûng suoâng khoâng theå coù choã ñöùng. Thay vaøo ñoù laø loøng tín nhieäm caên cöù treân söï hieåu bieát.

 Tröôùc khi ñaéc Quaû Tu-Ñaø-Höôøn (Döï Löu), ngöôøi Phaät töû laém luùc coøn hoaøi nghi Ñöùc Phaät, hoaëc Giaùo Phaùp hoaëc Taêng ñoaøn -- goïi ching laø Tam Baûo (Phaät, Phaùp, Taêng). Ñeán khi thaønh ñaït Ñaïo Quaû cao thöôïng aáy roài thì moïi hình thöùc hoaøi nghi hoaøn toaøn chaám döùc vaø haønh giaû môùi thaät söï böôùc theo chaân Ñöùc Phaät [7].

 Nieàm tin maø ngöôøi Phaät Töû ñaët nôi Ñöùc Phaät cuõng gioáng nhö nieàm tin maø beänh nhaân ñaët nôi moät löông y tröù danh hay cuûa troø ñaët nôi thaày. Maëc daàu tìm nöông töïa nôi Ñöùc Phaät vaø toân troïng Ngaøi laø vò höôùng ñaïo voâ thöôïng, laø thaày daét daãn treân Con Ñöôøng Trong Saïch (Thanh Tònh Ñaïo), ngöôøi Phaät Töû khoâng quy phuïc muø quaùng nhö keû noâ leä, khoâng tin raèng chæ quy y Tam Baûo hay chæ coù ñöùc tin suoâng nôi Tam Baûo maø mình coù theå trôû neân trong saïch. Khoâng ai, daàu laø Ñöùc Phaät ñi nöõa, coù ñuû quyeàn löïc ñeå goäi röûa bôïn nhô cuûa ngöôøi khaùc. Noùi moät caùch chính xaùc, khoâng ai coù theå röûa saïch, cuõng khoâng ai coù theå laøm hoen oá ngöôøi khaùc. Ñöùc Phaät laø vò Toân Sö coù theå giuùp ñôõ baèng caùch vaïch ra con ñöôøng, nhöng chính ta phaûi laõnh laáy nhieäm vuï goäi röûa thaân taâm cuûa chuùng ta.

 Trong kinh Phaùp Cuù, Ñöùc Phaät coù daïy:

 "Chæ coù ta laøm ñieàu toäi loãi, chæ coù ta laøm cho ta oâ nhieãm. Chæ coù ta traùnh ñieàu toäi loãi, chæ coù ta goäi röûa cho ta. Trong saïch hay oâ nhieãm laø töï nôi ta. Khoâng ai coù theå laøm cho ngöôøi khaùc trôû neân trong saïch". -- (Phaùp Cuù, 145)

 Ngöôøi Phaät Töû khoâng laøm noâ leä cho moät quyeån saùch hay moät caù nhaân, cuõng khoâng hy sinh töï do tö töôûng cuûa mình khi böôùc theo daáu chaân cuûa Ñöùc Phaät. Ngöôøi Phaät Töû hoaøn toaøn töï do thöïc hieän yù chí, môû mang kieán thöùc vaø phaùt trieån trí tueä cho ñeán ngaøy chính mình ñaéc quaû Giaùc Ngoä, bôûi vì khaû naêng ñöôïc giaùc ngoä   naèm beân trong taát caû moïi chuùng sanh.

 Leõ dó nhieân, ngöôøi Phaät Töû nhaéc laïi Phaät ngoân nhö nhöõng chaân lyù baát di dòch, nhöng chính Ñöùc Phaät daïy phaûi neân luoân luoân suy gaãm, khoâng neân nhaém maét tin caøng.

 Söï chöùng ngoä coù theå coù trong hieän taïi khoâng phaûi laø tieâu chuaån chaân lyù duy nhaát trong Phaät Giaùo. Ñieåm then choát laø Chaùnh Kieán (samma-ditthi), söï hieåu bieát thuaàn lyù. Ñöùc Phaät khuyeân daïy ngöôøi ñi tìm chaân lyù khoâng neân chaáp nhaän ñieàu gì chæ vì moät ngöôøi ñaùng tin caäy ñaõ noùi nhö vaäy maø phaûi suy luaän kyõ caøng vaø thaän troïng xeùt ñoaùn ñeå bieát roõ ñieàu naøo laø ñuùng, ñieàu naøo sai.

 Ngaøy noï, daân xöù Kesaputta, thöôøng ñöôïc goïi laø ngöôøi Kalama, baïch vôùi Ñöùc Phaät raèng coù nhieàu vò tu só vaø nhieàu Baø La Moân ñeán ñaây giaûng ñaïo. Ngöôøi naøo cuõng khuyeán duï daân chuùng chæ neân tin giaùo lyù cuûa mình, khoâng neân tin lôøi daïy cuûa caùc vò tu só khaùc. Roát cuøng, ngöôøi daân khoâng coøn bieát tin ai.

 "Ñuùng nhö vaäy, naày hôõi ngöôøi Kalama, caùc con hoaøi nghi laø phaûi, caùc con ngôø vöïc laø phaûi. Trong tröôøng hôïp khaû nghi thì söï ngôø vöïc phaùt sanh".

 Ñöùc Phaät daïy nhö vaäy vaø khuyeân nhuû ngöôøi Kalama nhö sau -- vaø ñaây laø nhöõng lôøi khuyeân maø ngöôøi theo chuû nghóa duy lyù hieän ñaïi coù theå aùp duïng gioáng nhö caùc vò ñaïo só hoaøi nghi thôøi xöa:

 "Haõy ñeán ñaây, ngöôøi Kalama! Khoâng neân chaáp nhaän ñieàu gì chæ vì nghe noùi laïi (tyû nhö nghó raèng ta ñaõ nghe ñieàu naày töø laâu). Khoâng neân chaáp nhaän ñieàu gì chæ vì taäp tuïc coå phong truyeàn laïi nhö theá (tyû nhö nghó raèng ñieàu naày ñaõ ñöôïc truyeàn laïi töø bao nhieâu theá heä). Khoâng neân chaáp nhaän ñieàu gì chæ vì coù lôøi ñoàn ñaõi nhö vaäy (tyû nhö tin lôøi ngöôøi khaùc maø khoâng suy xeùt). Khoâng neân chaáp nhaän ñieàu gì chæ vì ñieàu aáy ñaõ ñöôïc ghi trong kinh saùch. Khoâng neân chaáp nhaän ñieàu gì chæ vì mình ñaõ öùc ñoaùn nhö vaäy. Khoâng neân chaáp nhaän ñieàu gì chæ vì mình suy dieãn nhö vaäy. Khoâng neân chaáp nhaän ñieàu gì theo beà ngoaøi. Khoâng neân chaáp nhaän ñieàu gì chæ vì ñieàu aáy hôïp vôùi thaønh kieán cuûa mình. Khoâng neân chaáp nhaän ñieàu gì chæ vì ñieàu aáy hình nhö coù theå chaáp nhaän ñöôïc (tyû nhö nghó raèng ñieàu naày phaûi ñöôïc chaáp nhaän). Khoâng neân chaáp nhaän ñieàu gì chæ vì nghó raèng vò tu só thoát ra ñieàu naày ta ñaõ ñöôïc kính troïng töø tröôùc (vaø nhö vaäy, lôøi noùi phaûi ñöôïc chaáp nhaän). [8]

 " Tuy nhieân, khi töï caùc con hieåu roõ raèng -- nhöõng ñieàu naày khoâng hôïp luaân lyù, nhöõng ñieàu naày ñaùng ñöôïc khieån traùch, nhöõng ñieàu naày bò caùc baäc thieän trí thöùc caám ñoaùn, neáu thöïc hieän nhöõng ñieàu naày seõ bò phaù saûn vaø phieàn muoän -- thì haún caùc con phaûi töø boû, khoâng neân laøm ñieàu aáy.

 " Khi töï caùc con hieåu roõ raèng -- nhöõng ñieàu naày hôïp luaân lyù, nhöõng ñieàu naày khoâng ñaùng bò khieån traùch , nhöõng ñieàu naày ñöôïc caùc baäc thieän trí thöùc taùn döông, neáu thöïc hieän nhöõng ñieàu naày seõ ñöôïc an vui haïnh phuùc -- thì haún caùc con phaûi haønh ñoäng ñuùng nhö vaäy". [9]

 Phaät ngoân naày ñöôïc daïy treân 2500 naêm tröôùc ñaây, nhöng vaãn coøn maõnh löïc vaø hieäu naêng cho ñeán thôøi ñaïi vaên minh cuûa theá kyû hai möôi. Ñöùc Phaät daïy caùc ñeä töû neân tìm chaân lyù, chôù khoâng neân chæ nghe qua laø tin lieàn, duø ngöôøi noùi coù nhieàu uy tín ñi nöõa.

 Veà sau, Kinh Jnanasara-samuccaya laëp laïi lôøi khuyeân naày vôùi nhöõng lôøi leõ khaùc vaø cho moät thí duï quen thuoäc vôùi ñôøi soáng haøng ngaøy:

 "Tapac chedac ca nikasat svarnam iva panditaih  Parikshhya blikshavo grahyam madvaco na tu gauravat".

 "Cuõng nhö ngöôøi thôï baïc saùng suoát thöû vaøng baèng caùch ñoát leân, caét vaø coï xaùt treân hoøn ñaù ñeå thöû vaøng,  Cuøng theá aáy, caùc con neân chaáp nhaän nhöõng lôøi cuûa Nhö Lai sau khi thaän troïng xeùt ñoaùn, chôù khoâng phaûi chæ vì toân kính Nhö Lai".

 Baây giôø, ñaõ chaáp nhaän raèng khoâng coù ñöùc tin muø quaùng trong Phaät Giaùo, vaäy coù hay khoâng moät hình thöùc toân thôø hay leã baùi töôïng Phaät hay nhöõng thaàn töôïng töông töï? Ngöôøi Phaät Töû khoâng caàu xin moät aân hueä vaät chaát hay tinh thaàn naøo khi ñaûnh leã töôïng Phaät, maø chæ baøy toû loøng toân kính ngöôõng moä cuûa mình ñeán lyù töôûng sieâu vieät maø böùc töôïng tieâu bieåu. Ngöôøi Phaät töû quyø tröôùc töôïng Phaät, daâng boâng vaø daâng höông, khoâng phaûi daâng ñeán böùc töôïng baèng ñaù, baèng goã, hay baèng giaáy, maø laø ñeán Ñöùc Phaät maø böùc töôïng laø töôïng tröng Ngaøi.

 Daâng boâng, quyø laïy, laø bieåu hieän ra beân ngoaøi nieàm tri aân voâ haïn saâu kín trong loøng. Cuøng luùc aáy ngöôøi Phaät töû suy gaãm veà hoàng ñöùc cuûa Ñöùc Theá Toân vaø taùnh caùch voâ thöôøng cuûa vaïn phaùp, xuyeân qua nhöõng caùnh hoa sôùm nôû toái taøn. Ngöôøi Phaät töû hieåu bieát taïo cho mình caûm töôûng ñang toân kính quyø tröôùc maët Ñöùc Phaät vaø nhôø ñoù phaùt sanh nguoàn caûm höùng thuùc giuïc mình noi göông laønh trong saïch cuûa Ngaøi.

 Ñeà caäp ñeán caùc pho töôïng trieát gia tröù danh, baù töôùc Kaiserling, vieát: "Treân theá gian naøy toâi khoâng bieát coøn caùi gì vó ñaïi hôn laø chaân dung cuûa Ñöùc Phaät. Ñaây laø söï theå caùch hoùa toaøn haûo moät giaù trò tinh thaàn trong theá gian höõu hình".

 Ngöôøi Phaät töû cuõng ñaûnh leã caây Boà Ñeà, nhöng khoâng phaûi ñeå toû loøng toân suøng thôø phöôïng caùi caây, maø xem ñoù laø chæ töôïng tröng cuûa söï giaùc ngoä. Daàu coù nhieàu nghi thöùc leã baùi trong caùc buoåi leã, ngöôøi tín ñoà Phaät Giaùo khoâng toân suøng Ñöùc Phaät nhö moät thaàn linh.

 Töôïng Phaät, caây Boà Ñeà vaø caùc hình thöùc leã baùi khoâng phaûi tuyeät ñoái caàn thieát, nhöng raát höõu ích, vì giuùp ngöôøi haønh leã taäp trung tö töôûng vaøo ñoái töôïng trong saïch. Ngöôøi trí thöùc thuaàn thuïc coù theå khoûi phaûi nhôø ñeán nhöõng phöông tieän aáy ñeå gom taâm quaùn töôûng vaø hình dung Ñöùc Phaät.

 Ngöôøi Phaät töû leã baùi Ñöùc Phaät ñeå baøy toû loøng tri aân ngöôõng moä cuûa mình ñoái vôùi Ngaøi, nhöng ñieàu Ñöùc Phaät mong muoán khoâng phaûi laø ngöôøi tín ñoà phaûi phuïc tuøng vaâng lôøi, maø nghieâm chænh thöïc haønh giaùo huaán cuûa Ngaøi.

 Tröôùc giôø Ñaïi Nieát Baøn cuûa Ñöùc Phaät, nhieàu vò ñeä töû ñeán ñaûnh leã Ngaøi. Nhöng coù moät vò khoâng ñeán, ôû luoân trong tö thaát, chuyeân chuù haønh thieàn. Khi caâu chuyeän ñöôïc baïch laïi Ñöùc Phaät, Ngaøi cho vôøi vò tyø khöu ñeán vaø hoûi lyù do veà söï vaéng maët naøy. Vò tyø khöu baïch raèng:

 "Baïch hoùa Ñöùc Theá Toân, con ñöôïc bieát raèng Ñöùc Theá Toân seõ nhaäp dieät trong ba thaùng nöõa vaø con nghó raèng hình thöùc toân suøng Ngaøi toát ñeïp nhaát laø ñaéc Quaû A La Haùn tröôùc ngaøy aáy".

 Ñöùc Phaät ngôïi khen thaùi ñoä cao quyù cuûa nhaø sö chaân thaønh vaø caàn maãn nhö sau:

 "Laønh thay! Laønh thay! Ai thöông Nhö Lai, haõy coá gaéng noi göông vò tyø khöu naày. Ngöôøi toân kính Nhö Lai nhaát laø ngöôøi thöïc haønh ñuùng Giaùo Huaán cuûa Nhö Lai nhaát" [10].

 Trong moät dòp khaùc Ñöùc Phaät daïy:

 "Ngöôøi naøo thaáy Giaùo Phaùp (Dhamma) laø thaáy Nhö Lai". [11]

 Moät ñaëc ñieåm khaùc neân ñöôïc ghi nhaän trong nghi leã tuïng nieäm Phaät Giaùo: caâu kinh khoâng phaûi laø lôøi thænh nguyeän, cuõng khoâng phaûi laø lôøi caàu xin chuyeån ñaït moät nguyeän voïng. Daàu ta coù boû heát thì giôø ñeå caàu xin cuõng khoâng ñöôïc gì. Ñöùc Phaät khoâng khi naøo vaø khoâng theå naøo ban boá nhöõng aân hueä cho ngöôøi caàu nguyeän. Ñeå ñöôïc cöùu roãi ngöôøi Phaät töû khoâng neân caàu nguyeän maø phaûi nhaän laõnh traùch nhieäm, coá gaéng trau gioài ñöùc haïnh, kieân trì tu taäp ñeå töï thanh loïc vaø thaønh töïu giaûi thoaùt. Khoâng neân leä thuoäc ngöôøi khaùc maø phaûi nöông nhôø nôi mình, töï mình coá gaéng. Ñöùc Phaät daïy:

 "Tumhechi kiccam atappam akkhatar tathagata"
 "Caùc con phaûi coá gaéng, caùc ñaáng Nhö Lai chæ laø nhöõng vò thaày" [12].

 Chaúng nhöõng caàu nguyeän, van xin, laø voâ ích maø ñoù coøn laø thaùi ñoä noâ leä tinh thaàn. Thay vì ñoïc kinh caàu nguyeän [13], Ñöùc Phaät khuyeân neân coá gaéng haønh thieàn ñeå gheùp mình vaøo kyû luaät, töï kieåm soaùt, töï thanh loïc taâm, vaø giaùc ngoä. Thieàn taäp laø lieàu thuoác boå cho caû taâm laãn trí.

 Trong Phaät Giaùo khoâng coù Thaàn Linh vaïn naêng, baét buoäc tín ñoà phaûi sôï haõi cuùi ñaàu vaâng leänh. Phaät Giaùo phuû nhaän söï hieän höõu cuûa moät oai löïc sieâu theá, quan nieäm nhö chuùng sanh toaøn naêng hay coù naêng löïc voâ cuøng taän. Khoâng coù taùnh caùch thaàn khaûi, khoâng coù ngöôøi truyeàn ñaït tin töùc vaø nhöõng lôøi saùm cuûa moät Thaàn Linh töø ñaâu treân cao ban xuoáng ñeán cho con ngöôøi. Do ñoù ngöôøi Phaät Töû khoâng quyø luïy phuïc tuøng moät oai löïc sieâu nhieân caàm quyeàn thöôûng phaït vaø kieåm soaùt ñònh maïng. Bôûi vì khoâng tin nôi thieân khaûi Thaàn Linh. Phaät Giaùo khoâng ñoøi hoûi ñoäc quyeàn naém chaân lyù vaø khoâng baøi xích baát cöù toân giaùo naøo khaùc. "Taùnh thieân chaáp laø keû thuø teä haïi nhaát cuûa toân giaùo".

 Vôùi ñöùc taùnh roäng löôïng khoan dung cuûa Ngaøi, Ñöùc Phaät haèng khuyeân haøng moân ñeä khoâng neân giaän döõ, baát maõn, hay khoâng vui loøng , neáu coù ai noùi xaáu Ngaøi, Giaùo Phaùp cuûa Ngaøi hay Giaùo Hoäi maø Ngaøi saùng laäp. Ñöùc Phaät daïy:

 "Neáu caùc con giaän döõ, baát maõn, hay khoâng vui loøng, chaúng nhöõng caùc con töï ñaët mình vaøo choã hieåm nguy coù theå maát caû neàn taûng ñaïo ñöùc tinh thaàn maø caùc con coøn khoâng theå xeùt ñoaùn ñuùng möùc lôøi chæ trích coù giaù trò hay khoâng".

 Quaû thaät laø saùng suoát! Ñeå traû lôøi nhöõng ñieàu chæ trích baát coâng, voâ caên cöù, Ñöùc Phaät daïy:

 "Cuõng nhö ngöôøi kia ngöûa maët phun nöôùc mieáng leân trôøi. Nöôùc mieáng khoâng haún laøm dô trôøi, maø chæ rôi xuoáng ngöôøi aáy".

 Phaät Giaùo khoâng ban haønh nhöõng tín ñieàu buoäc ngöôøi tín ñoà phaûi nhaém maét tin theo, khoâng coù giaùo ñieàu buoäc phaûi chaáp nhaän tröôùc khi suy nghó, khoâng coù nghi thöùc dò ñoan voâ lyù vaø leã tieát baét buoäc phaûi thöïc haønh, khoâng coù hieán teá vaø khoâng coù eùp xaùc khoå haïnh ñeå goäi röûa taâm.

 Nhö vaäy, moät caùch chính xaùc, khoâng theå goïi Phaät Giaùo laø moät toân giaùo bôûi vì ñaây khoâng phaûi laø moät heä thoáng tín ngöôõng vaø leã baùi. Phaät Giaùo cuõng khoâng phaûi laø haønh ñoäng hay hình thöùc bieåu hieän ra ngoaøi toû raèng con ngöôøi chaáp nhaän söï hieän höõu cuûa moät hay nhieàu Thaàn Linh coù naêng löïc chi phoái ñònh maïng mình vaø mình coù phaän söï vaâng leänh, phuïc vuï vaø toân suøng Karl Marx noùi: "Toân giaùo laø linh hoàn cuûa nhöõng ñieàu kieän khoâng coù linh hoàn, laø traùi tim cuûa theá gian khoâng coù tim, laø nha phieán cuûa daân chuùng".

 Phaät Giaùo khoâng phaûi laø moät toân giaùo nhö vaäy, bôûi vì nhöõng quoác gia Phaät Giaùo ñaõ vöôn mình tröôûng thaønh töø trong toå aám Phaät Giaùo, vaø nhöõng tieán boä vaên hoùa hieän ñaïi cuûa caùc quoác gia aáy phaàn lôùn laø do aûnh höôûng cuûa giaùo lyù nhaø Phaät.

 Daàu sao, neáu hieåu raèng toân giaùo laø giaùo lyù nhìn vaøo ñôøi soáng saâu hôn laø lôùp voû beân ngoaøi, giaùo lyù nhìn ngay vaøo beân trong ñôøi soáng, thay vì chæ nhìn treân maët, giaùo lyù cung hieán cho con ngöôøi moät thaùi ñoä soáng phuø hôïp vôùi "caùi nhìn saâu xa aáy, giaùo lyù giuùp cho nhöõng ai coá gaéng, coù theå ñoái phoù maïnh meõ vôùi kieáp sinh toàn vaø tröïc dieän caùi cheát moät caùch bình tónh vaø yeân laønh [14]", hay moät heä thoáng giuùp giaûi thoaùt ra khoûi nhöõng hình thöùc ñau khoå cuûa ñôøi soáng, thì chaéc chaén Phaät Giaùo laø toân giaùo cuûa caùc toân giaùo.

 Phaät Giaùo vaø luaân lyù

 Giaùo lyù cuûa Ñöùc Phaät coù phaàn luaân lyù tuyeät haûo daønh cho caû baäc xuaát gia laãn haøng cö só. Tuy nhieân, Phaät giaùo khoâng phaûi chæ laø moät heä thoáng giaùo huaán veà luaân lyù thoâng thöôøng.

 Giôùi (Sila), hay luaân lyù, chæ laø giai ñoaïn sô khôûi, laø phöông tieän nhaèm ñöa ñeán muïc tieâu, chôù khoâng phaûi chính noù laø muïc tieâu. Maëc daàu "giôùi" laø tuyeät ñoái caàn thieát, neáp soáng ñaïo haïnh rieâng reõ khoâng theå daãn ñeán giaûi thoaùt hay hoaøn toaøn trong saïch. Vöôït leân khoûi giôùi laø Trí tueä (panna).

 Neàn taûng cuûa Phaät Giaùo laø Giôùi. Tueä laø ñænh toái cao. Giôùi vôùi Tueä ñoái vôùi haønh giaû nhö caëp caùnh ñoái vôùi loaøi chim. Vôùi ngöôøi, trí tueä nhö maét, giôùi nhö chaân. Moät trong nhöõng danh hieäu cuûa Ñöùc Phaät laø "Vijjacarana sampano" - Minh Haïnh Tuùc - ngöôøi ñaày ñuû trí tueä vaø ñaïo haïnh.

 Trong Töù Dieäu Ñeá, neàn taûng cuûa Phaät Giaùo, ba ñeá ñaàu tieân laø phaàn trieát lyù, ñeá cuoái cuøng laø phaàn luaân lyù caên cöù treân trieát lyù aáy.

 Luaân lyù Phaät Giaùo khoâng ñaët neàn taûng treân nhöõng lôøi daïy thaàn khaûi khaû nghi, do moät thaàn linh truyeàn laïi döôùi hình thöùc saùm truyeàn, cuõng khoâng phaûi laø saùng taùc kheùo leùo cuûa moät boä oùc kyõ xaûo, maø laø nhöõng quy taéc hôïp lyù vaø thöïc tieãn, caên cöù treân nhöõng söï kieän coù theå kieåm chöùng vaø trong kinh nghieäm caù nhaân. Theo giaùo sö Max Muller, quy taéc Phaät Giaùo laø moät trong nhöõng quy taéc toaøn haûo nhaát treân theá gian.

 Giaùo sö Rhys Davids noùi: "Daàu laø Phaät töû hay khoâng Phaät töû, toâi nghieân cöùu töøng heä thoáng toân giaùo lôùn treân theá gian, vaø trong taát caû, toâi khoâng tìm thaáy trong toân giaùo naøo coù caùi gì cao ñeïp vaø toaøn veïn hôn Baùt Chaùnh Ñaïo cuûa Ñöùc Phaät. Toâi chæ coøn coù moät vieäc laøm laø thu xeáp neáp soáng cho phuø hôïp vôùi con ñöôøng aáy".

 Theo Phaät Giaùo, coù nhöõng haønh ñoäng toát vaø saáu, coù nhöõng haønh ñoäng khoâng toát cuõng khoâng xaáu, vaø nhöõng haønh ñoäng coù khuynh höôùng chaám döùt moïi haønh ñoäng. Haønh ñoäng toát raát caàn thieát ñeå giaûi thoaùt, nhöng moät khi thaønh töïu muïc tieâu toái thöôïng roài thì haønh giaû ñaõ vöôït ra ngoaøi caùi toát vaø caùi xaáu.

 Ñöùc Phaät daïy [15]:

 "Nhöõng phaùp chaân chaùnh (dhamma), hay thieän phaùp, con cuõng neân töø boû. Caøng phaûi loaïi boû hôn nöõa, nhöõng phaùp khoâng chaân chaùnh (adhamma), hay baát thieän phaùp".

 Haønh ñoäng lieân quan ñeán tham (lobha), saân (dosa) vaø si (moha) laø baát thieän phaùp. Haønh ñoäng lieân quan ñeán khoâng tham (alobha), khoâng saân (adosa) vaø trí tueä (panna) laø thieän phaùp.

 Haønh ñoäng cuûa moät vò A La Haùn, ngöôøi ñaõ taän dieät moïi oâ nhieãm, khoâng coøn lieân quan ñeán luaân lyù, bôûi vì Ngaøi ñaõ vöôït ra ngoaøi caùi toát vaø caùi xaáu. Nhö vaäy khoâng coù nghóa laø Ngaøi thuï ñoäng. Moät vò A La Haùn vaãn tích cöïc hoïat ñoäng. Nhöng haønh ñoäng cuûa Ngaøi hoaøn toaøn vò tha, höôùng veà söï trôï giuùp keû khaùc ñi treân con ñöôøng maø chính Ngaøi ñaõ traûi qua. Haønh ñoäng aáy khoâng coù khaû naêng saùng taïo vaø khaùc vôùi haønh ñoäng cuûa ngöôøi thöôøng, khoâng gaây phaûn öùng, khoâng taïo nghieäp. Phaïn ngöõ goïi haønh ñoäng nhö vaäy laø Kiriya (cô naêng, hay haønh). Ñaõ laø vaøng y thì khoâng coøn laøm cho noù "y" hôn nöõa.

 Nhöõng traïng thaùi taâm (taâm sôû) cuûa boán loaïi taâm sieâu theá: Sotapatti (Tu Ñaø Höôøn, Döï Löu), Sakadagami (Tö Ñaø Haøm, Nhaát Lai), Anagami (A Na Haøm, Baát Lai) vaø Arahatta (A La Haùn), maëc daàu laø thieän (kusala) khoâng coù khuynh höôùng taïo nghieäp môùi, traùi laïi, coù chieàu höôùng chaám döùt daàn daàn doøng nghieäp. Trong caùc loaïi taâm sieâu theá, yeáu toá trí tueä (panna) laø quan troïng hôn taát caû, vaø trí tueä coù chieàu höôùng tieâu dieät nghieäp caên. Trong caùc loaïi taâm taïi theá, taùc yù (cetana) - coù chieàu höôùng taïo nghieäp - laø quan troïng.

 Vaäy, theo Phaät Giaùo, tieâu chuaån cuûa luaân lyù laø gì?

 Caâu giaûi ñaùp naèm trong lôøi Ñöùc Phaät daïy Rahula (La Haàu La):

 "Neáu coù ñieàu naøo con muoán laøm, naày hôõi Rahula (La Haàu La), haõy nghó nhö vaày: Ñieàu naøy coù haïi cho ta hay cho keû khaùc hay ñieàu naày coù haïi cho keû khaùc vaø cho ta. Vaäy, ñoù laø moät haønh ñoäng xaáu, seõ ñem laïi söï ñau khoå. Con phaûi heát söùc coá gaéng traùnh laøm ñieàu aáy".

 "Neáu coù ñieàu naøo con muoán laøm, naày hôõi Rahula (La Haàu La), haõy nghó nhö vaày: Ñieàu naày khoâng coù haïi cho ta, khoâng coù haïi cho ai khaùc, hay ñieàu naày khoâng coù haïi cho ai khaùc vaø cho ta. Vaäy, ñoù laø haønh ñoäng toát, seõ ñem laïi haïnh phuùc. Haønh ñoäng aáy, con phaûi laøm, vaø laëp ñi laëp laïi nhieàu laàn [16]".

 Trong vaán ñeà luaân lyù, ngöôøi Phaät töû phaûi luoân luoân nghó ñeán mình vaø keû khaùc, luoân caû loaøi thuù.

 Trong Kinh Töø Bi (Kanariya Metta Sutta) Ñöùc Phaät daïy:

 "Cuõng nhö ngöôøi meï hieàn heát loøng baûo boïc ñöùa con duy nhaát cuûa mình, daàu coù phaûi hieåm nguy ñeán taùnh maïng ñi nöõa, cuøng theá aáy, ta haõy luyeän taâm Töø voâ löôïng voâ bieân, bao truøm taát caû chuùng sanh".

 Kinh Phaùp Cuù ghi:

 "Taát caû ñeàu sôï hình phaït. Taát caû ñeàu quyù troïng ñôøi soáng. Haõy laáy buïng ta suy buïng ngöôøi, khoâng neân saùt haïi, cuõng khoâng neân laøm toån thöông. [17]"

 Muoán hieåu roõ neàn luaân lyù ñaëc bieät cao thöôïng cuûa ngöôøi Phaät töû thuaàn thaønh, ta neân ñoïc caån thaän caùc quyeån kinh sau ñaây: Dhammapada, Sigalovada Sutta, Vyagghapajja Sutta, Mangala Sutta, Metta Sutta, Parabhava Sutta, Vasala Sutta, Dhammika Sutta v.v...

 Veà phöông dieän luaân lyù, ñoù laø nhöõng lôøi daïy voâ cuøng cao ñeïp, nhöng cuõng chæ laø böôùc ñaàu, chôù khoâng phaûi laø muïc tieâu cuûa Phaät Giaùo.

 Theo moät loái hieåu, Phaät Giaùo khoâng phaûi laø moät trieát lyù. Theo moät loái hieåu khaùc, Phaät Giaùo laø trieát lyù cuûa caùc trieát lyù. Theo moät loái hieåu, Phaät Giaùo khoâng phaûi laø moät toân giaùo. Theo moät loái hieåu khaùc, Phaät Giaùo laø toân giaùo cuûa caùc toân giaùo.

 Phaät giaùo laø gì?

 Phaät Giaùo khoâng phaûi laø moät con ñöôøng sieâu hình, cuõng khoâng phaûi laø moät con ñöôøng nghi thöùc.

 Phaät Giaùo khoâng phaûi laø moät chuû nghóa hoaøi nghi, cuõng khoâng ñoäc ñoaùn.

 Phaät Giaùo khoâng chuû tröông raèng ñôøi soáng laø tröôøng toàn vónh cöûu, voâ thuûy voâ chung (thöôøng kieán); cuõng khoâng chuû tröông raèng sau kieáp soáng naày khoâng coøn gì nöõa, cheát laø heát (ñoaïn kieán).

 Phaät Giaùo khoâng daïy loái soáng khoå haïnh, cuõng khoâng giaùo truyeàn loái soáng lôïi  döôõng.
 Phaät Giaùo khoâng bi quan, khoâng laïc quan, nhöng thöïc tieãn.
 Phaät Giaùo khoâng tuyeät ñoái taïi theá, cuõng khoâng hoaøn toaøn sieâu theá.
 Phaät Giaùo laø con ñöôøng giaùc ngoä duy nhaát.

 Dhamma, Giaùo Phaùp, laø caùi gì thaät söï laø vaäy, laø thöïc töôùng, Dhamma laø giaùo lyù cuûa thöïc teá. Dhamma laø phöông tieän ñeå giaûi thoaùt ra khoûi moïi hình thöùc khoå ñau. Dhamma chính laø söï giaûi thoaùt.

 Daàu chö Phaät coù ra ñôøi hay khoâng, Dhamma (Giaùo Phaùp) vaãn toàn taïi vónh cöûu. Dhamma (Giaùo Phaùp) luoân luoân bò che laáp tröôùc caëp maét voâ minh cuûa con ngöôøi, cho ñeán luùc coù moät vò Phaät ra ñôøi, chöùng ngoä vaø truyeàn baù laïi cho theá gian.

 "Daàu chö Phaät coù thò hieän treân theá gian hay khoâng, naày caùc Tyø Khöu, coù moät söï kieän, moät nguyeân taéc nhaát ñònh, moät ñònh luaät thieân nhieân, laø taát caû caùc vaät caáu taïo ñeàu Voâ thöôøng (Anicca), Khoå (Dukkha) vaø taát caû ñeàu khoâng coù linh hoàn tröôøng cöûu (Voâ ngaõ, Anatta). Nhö Lai ñaõ chöùng ngoä vaø thaáu trieät ñieàu aáy. Nhö Lai quaûng baù, truyeàn daïy, tuyeân boá, xaùc ñònh, phaân taùch vaø chæ daãn raønh maïch raèng taát caû caùc vaät caáu taïo (höõu laäu) ñeàu voâ thöôøng, khoå vaø voâ ngaõ [18]".

 Trong boä Majjhima Nikaya (Trung Boä Kinh), Ñöùc Phaät daïy:

 "Nhö Lai chæ daïy moät ñieàu: ñau khoå vaø söï chaám döùt moïi ñau khoå [19] ".

 Ñoù laø giaùo lyù cuûa thöïc teá.

 Kinh Udana daïy:

 "Naày hôõi Tyø Khöu, cuõng nhö nöôùc cuûa ñaïi döông huøng duõng chæ coù moät vò laø vò maën cuûa muoái, Giaùo phaùp chæ coù moät vò laø Giaûi Thoaùt (Vimutti) [20]".

 Ñoù laø phöông tieän giaûi thoaùt.

 Giaùo phaùp cao thöôïng khoâng phaûi laø caùi gì ôû ngoaøi ta, maø hoaøn toaøn tuøy thuoäc nôi ta vaø chæ do ta chöùng ngoä. Do ñoù Ñöùc Phaät daïy:

 "Attadipa viharatha attapatisarana".
 "Haõy aån naùu nôi chính ta nhö moät haûi ñaûo, xem chính ta laø choã nöông töïa". [21]

 Phaïm Kim Khaùnh dòch Vieät
 (Trích "Ñöùc Phaät vaø Phaät Phaùp", aán baûn 1999)

 Chuù thích:

 [1] Samyutta Nikaya, Töông Öng, taäp 5, trang 437-438. Kindred Sayings, Trang 370.
 [2] Majjhima Nikaya, Trung Boä, soá 22.
 [3] William Durrant, The History of Philosophy, trang 2.
 [4] Webb, History of Philosophy, trang 2.
 [5] Moät trieát hoïc hieåu nhö moät heä thoáng tri thöùc luaän ñem laïi lôøi giaûi ñaùp ñaày ñuû cho
 caâu hoûi: ñôøi soáng laø gì? Phaät Giaùo khoâng phaûi vaäy. (Dr.Dahlke, Buddhism, trang 25).
 [6] Dr. Dahlke, trang 1.
 [7] Ngöôøi Phaät töû thöôøng (coøn phaøm nhaân) vaãn böôùc theo chaân Ñöùc Phaät, nhöng chöa thaät söï chöùng ngoä Giaùo Phaùp.
 [8] Phaàn giaûi thích naèm trong daáu ngoaëc treân ñaây ñöôïc trình baày hôïp theo baûn chuù giaûi vaø chuù giaûi caùc baûn chuù giaûi. Nguyeân vaên tieáng Pali laø: "Etha tumhe Kalama. Ma anussavena, ma paramparaya, ma itikiraya, ma pitasampadanena, ma takkahetu, ma nayahetu, ma akara-parivitakkena, ma ditthinijjhanakkhantiya, ma bhabbarupataya, ma samano no garu ti."
 [9] Angutara Nikaya , Taêng Chi , taäp 1, trang 189. Kindred Sayings, phaàn 1, trang 171-172.
 [10] Xem Buddhist Legends, trang 249-250.
 [11] Samyutta Nikaya, Töông Öng, taäp 3, trang 129.
 [12] Dhammapada, Kinh Phaùp Cuù, caâu 276.
 [13] "Caàu nguyeän laø moät haønh ñoäng maø toâi chaân thaønh thuù nhaän laø toâi khoâng coù xu höôùng theo." Canon B.H. Streeter, trong quyeån Modern Churchman, thaùng 9 naêm 1924, trang 347.
 "Toâi khoâng hieåu vì sao ngöôøi ta vaãn tieáp tuïc caàu nguyeän, ít ra ngöôøi ta cuõng phaûi bieát chaéc raèngcoù moät loã tai ñang nghe". Rev.C.Beard, trong quyeån Reformation, trang 419.

 Sri Radhakrishnan vieát: "Nhöõng lôøi vaùi van caàu nguyeän coù taùnh caùch laø moät söï thoâng caûm rieäng tö, moät söï maëc caû vôùi thaàn linh. Ñoái töôïng maø noù tìm laø nhöõng tham voïng traàn tuïc ñang thieâu ñoát yù thuùc veà baûn ngaõ. Ñaøng khaùc, haønh thieàn laø töï mình söûa ñoåi laáy mình."

 [14] Silacava. Xem Ceylon Daily News, soá ñaëc bieät Vesak, thaùng 4-1939.
 [15] Majjhima Nikaya, Trung Boä, baøi kinh soá 22.
 [16] Majjhima Nikaya, Trung Boä, Rahulovada sutta (Kinh Giaùo giôùi La Haàu La), soá 61.
 [17] Dhammapada, Kinh Phaùp Cuù, caâu 129.
 [18] Anguttara Nikaya, Taêng Chi, phaàn 1, trang 286.
 [19] Majjhima Nikaya, Trung Boä, taäp I, trang 140,soá 22.
 [20] Udana, Tieåu Boä, trang 67.
 [21] Maha Parinibbana Sutta, Kinh Ñaïi Nieát Baøn, Tröôøng Boä, Kinh 16.