PHAÀN B :

 AÛNH HÖÔÛNG PHAÄT GIAÙO
TRONG ÑÔØI  SOÁNG NGÖÔØI VIEÄT

 I. AÛNH HÖÔÛNG PHAÄT GIAÙO VEÀ MAËT TÖ TÖÔÛNG VAØ ÑAÏO LYÙ

 1. AÛnh höôûng Phaät giaùo veà maët tö töôûng.
 2. AÛnh höôûng Phaät giaùo veà maët ñaïo lyù.

 1. AÛnh höôûng Phaät giaùo qua söï dung hoøa vôùi caùc tín ngöôõng truyeàn thoáng.
 2. AÛnh höôûng Phaät giaùo qua söï dung hoøa vôùi caùc toân giaùo khaùc.
 3. AÛnh höôûng Phaät giaùo qua söï dung hoøa vôùi caùc toâng phaùi
 4. AÛnh höôûng Phaät giaùo qua söï dung hoøa vôùi caùc quan heä chính trò xaõ hoäi.
 5. AÛnh höôûng Phaät giaùo trong ñôøi soáng ngöôøi bình daân vaø giôùi trí thöùc.

 1. AÛnh höôûng Phaät giaùo qua ngoân ngöõ.
 2. AÛnh höôûng Phaät giaùo qua ca dao vaø thô ca
 3. AÛnh höôûng Phaät giaùo qua caùc taùc phaåm vaên hoïc.
 4. AÛnh höôûng Phaät giaùo qua phong tuïc taäp quaùn.

 1. AÛnh höôûng Phaät giaùo qua ngheä thuaät saân khaáu.
 2. AÛnh höôûng Phaät giaùo qua ngheä thuaät taïo hình.

 I. AÛnh höôûng Phaät giaùo veà maët tö töôûng trieát hoïc vaø ñaïo lyù:

 Nhö ñaõ trình baøy ôû phaàn A, ta thaáy raèng Ñaïo Phaät ñaõ du nhaäp vaøo Vieät Nam töø nhöõng kyû nguyeân Taây lòch, roài toàn taïi, phaùt trieån vaø chan hoøa vôùi daân toäc naøy cho ñeán taän hoâm nay. Neáu thôøi gian laø thöôùc ño cuûa chaân lyù thì vôùi beà daøy lòch söû ñoù, Ñaïo Phaät ñaõ khaúng ñònh chaân giaù trò cuûa noù treân maõnh ñaát naøy. Trong caùc lónh vöïc xaõ hoäi, vaên hoùa chính trò ñaët bieät laø xeùt treân khía caïnh heä thoáng tö töôûng, thì Ñaïo Phaät ñaõ tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp goùp phaàn hình thaønh moät quan nieäm soáng vaø sinh hoaït cho con ngöôøi Vieät Nam. Trong phaàn naøy seõ tìm hieåu veà tö töôûng, ñaïo lyù cuûa Phaät Giaùo ñaõ taùc ñoäng ñeán con ngöôøi Vieät Nam nhö theá naøo vaø ngöôøi Vieät Nam ñaõ tieáp thu nhöõng tö töôûng, ñaïo lyù cuûa Phaät Giaùo ra sao.

      1.Veà tö töôûng:

 Tö töôûng hay ñaïo lyù caên baûn cuûa Phaät Giaùo laø ñaïo lyù Duyeân Khôûi, Töù Dieäu Ñeá vaø Baùt chaùnh Ñaïo. Ba ñaïo lyù naøy laø neàn taûng cho taát caû caùc toâng phaùi phaät giaùo, nguyeân thuûy cuõng nhö Ñaïi Thöøa ñaõ aên saâu vaøo loøng cuûa ngöôøi daân Vieät.

 Ñaïo lyù Duyeân Khôûi laø moät caùi nhìn khoa hoïc vaø khaùch quan veà theá giôùi hieän taïi. Duyeân khôûi nghóa laø söï nöông töïa laãn nhau maø sinh toàn vaø toàn taïi. Khoâng nhöõng caùc söï kieän thuoäc theá giôùi con ngöôøi nhö thaønh, baïi, thònh, suy maø taát caû nhöõng hieän töôïng veà theá giôùi töï nhieân nhö coû, caây, hoa, laù cuõng ñieàu vaâng theo luaät duyeân khôûi maø sinh thaønh, toàn taïi vaø tieâu hoaïi. Coù 4 loaïi duyeân caàn ñöôïc phaân bieät: thöù nhaát laø Nhaân Duyeân. Coù theå goïi laø ñieàu kieän gaàn guõi nhaát, nhö haït luùa laø nhaân duyeân cuûa caây luùa. Thöù hai laø Taêng Thöôïng Duyeân töùc laø nhöõng ñieàu kieän coù tö lieäu cho nhaân duyeân ví nhö phaân boùn vaø nöôùc laø taêng thöôïng duyeân cho haït luùa. Thöù ba laø Sôû Duyeân Duyeân töùc laø nhöõng ñieàu kieän laøm ñoái töôïng nhaän thöùc, thöù tö laø Ñaúng Voâ Giaùn Duyeân töùc laø söï lieân tuïc khoâng giaùn ñoaïn, caàn thieát cho söï phaùt sinh tröôûng thaønh vaø toàn taïi.

 Luaät nhaân quaû caàn ñöôïc quaùn saùt vaø aùp duïng theo nguyeân taéc duyeân sinh môùi coù theå goïi laø luaät nhaân quaû cuûa Ñaïo Phaät, theo ñaïo lyù duyeân sinh, moät nhaân ñôn ñoäc khoâng bao giôø coù khaû naêng sinh ra quaû, vaø moät nhaân bao giôø cuõng ñoùng vai troø quaû, cho moät nhaân khaùc. Veà giaùo lyù nghieäp baùo hay nghieäp nhaân quaû baùo cuûa Ñaïo Phaät ñaõ ñöôïc truyeàn vaøo nöôùc ta raát sôùm. Giaùo lyù naøy ñöông nhieân ñaõ trôû thaønh neáp soáng tín ngöôõng heát söùc saùng toû ñoái vôùi ngöôøi Vieät Nam coù hieåu bieát, coù suy nghó. Ngöôøi ta bieát löïa choïn aên ôû hieàn laønh, duø toái thieåu thì ñoù cuõng laø keát quaû töï nhieân aâm thaàm cuûa lyù nghieäp baùo, noù chaúng nhöõng thích hôïp vôùi giôùi bình daân maø coøn aûnh huôûng ñeán giôùi trí thöùc. Coù theå noùi moïi ngöôøi daân Vieät ñieàu aûnh höôûng ít nhieàu qua giaùo lyù naøy. Vì theá, lyù nghieäp baùo luaân hoài ñaõ in daáu ñaäm neùt trong vaên chöông bình daân, trong vaên hoïc chöõ noâm, chöõ haùn, töø xöa cho ñeán nay ñeå daãn daét töøng theá heä con ngöôøi bieát soi saùng taâm trí mình vaøo lyù nhaân quaû nghieäp baùo maø haønh ñoäng sao cho toát ñeïp ñem laïi hoøa bình an vui cho con ngöôøi. Thaäm chí treû con möôøi tuoåi cuõng töï nhieân bieát caâu: "aùc giaû aùc baùo". Chuùng phaùt bieåu caâu raát ñuùng hoaøn caûnh söï vieäc xaûy ra cho ñoái phöông, hay "chaïy trôøi khoâng khoûi naéng". Maët khaùc hoï hieåu raèng nghieäp nhaân khoâng phaûi laø ñònh nghieäp maø coù theå laøm thay ñoåi, do ñoù hoï töï bieát söûa chöõa, tu taäp caûi aùc tuøng thieän. Soáng ôû ñôøi, ñoät nhieân nhöõng tai hoïa, bieán coá xaûy ra cho hoï, thì hoï nghó raèng kieáp tröôùc mình vuïng ñöôøng tu neân môùi gaëp khoå naïn naøy. Khoâng than trôøi traùch ñaát, cam chòu vaø töï coá gaéng tu tænh ñeå chuyeån hoùa daàn aùc nghieäp kia. Nguyeãn Du ñaõ theå hieän yù naøy trong truyeän Kieàu raèng:

 Hoaëc:

 Neáu ta naém vöõng nguyeân taéc nhaân quaû nghieäp baùo nhö treân, thì chuùng ta coù theå chuyeån nghieäp ngay trong hieän kieáp. Caùi ñích cuûa vieäc chuyeån nghieäp, taùi taïo caù nhaân laø ñeán ñöôïc trí tueä toái haäu. Khôûi ñaàu cuûa vieäc chuyeån nghieäp laø baét ñaàu thay ñoåi haønh nghieäp thieän vaø aùc töø ba nghieäp Thaân, Khaåu vaø Y cuûa chính moãi caù nhaân. Chöù khoâng ngoài moät choã töôûng töôïng ñeán nhöõng keát quaû toát ñeïp seõ ñeán vôùi mìn. Töø nhöõng haønh nghieäp thieän, giaûm bôùt ñieàu aùc, daàn daàn ta seõ chuyeån hoùa vaø taïo cho ta coù moät cuoäc soáng yeân vui cho hieän taïi vaø mai sau.

      2.Veà ñaïo lyù:

 Ñaïo lyù aûnh höôûng nhaát laø giaùo lyù töø bi, tinh thaàn hieáu hoøa, hieáu sinh cuûa phaät giaùo ñaõ aûnh höôûng vaø thaám nhuaàn saâu saéc trong taâm hoàn cuûa ngöôøi Vieät. Ñeàu naøy ta thaáy roõ qua con ngöôøi vaø tö töôûng cuûa Nguyeãn Traûi (1380-1442), moät nhaø vaên, nhaø chính trò, nhaø tö töôûng vieät Nam kieät xuaát, oâng ñaõ kheùo vaän duïng ñaïo lyù Töø Bi vaø bieán noù thaønh ñöôøng loái chính trò nhaân baûn ñem laïi thaønh coâng vaø raát noåi tieáng trong lòch söû nöôùc Vieät. OÂng noùi ñieàu ñoù trong Bình Ngoâ Ñaïi Caùo raèng:

 Baèng caùch:

 Cho neân khi ñaïi thaéng quaân xaâm löôïc, ñoái vôùi tuø binh nhaø Minh, chuùng ta khoâng nhöõng khoâng gieát haïi maø coøn caáp cho thuyeàn beø, löông thöïc ñeå hoï veà nöôùc.

 Tinh thaàn thöông ngöôøi nhö theå thöông thaân naøy ñaõ bieán thaønh ca dao tuïc ngöõ raát phoå bieán trong quaàn chuùng Vieät Nam nhö "laù laønh ñuøm laù raùch", hay

 Ñoù laø nhöõng caâu ca dao, tuïc ngöõ maø baát cöù ngöôøi Vieät Nam naøo cuõng ñieàu thaám nhuaàn vaø thuoäc naèm loøng, noùi leân loøng nhaân aùi vò tha cuûa daân toäc Vieät Nam.

 Ngoaøi ñaïo lyù Töø Bi, ngöôøi Vieät coøn chòu aûnh höôûng saâu saéc moät ñaïo lyù khaùc cuûa ñaïo phaät laø ñaïo lyù Töù AÂn, goàm aân cha meï, aân sö tröôûng, aân quoác gia vaø aân chuùng sanh. Ñaïo lyù naøy ñöôïc xaây döïng theo moät trình töï phuø hôïp vôùi böôùc phaùt trieån cuûa taâm lyù veà tình caûm cuûa daân toäc Vieät. Tình thöông ôû moïi ngöôøi baét ñaàu töø thaân ñeán xa, töø tình thöông cha meï, hoï haøng lan daàn ñeán tình thöông trong caùc moái quan heä xaõ hoäi vôùi thaày baïn, ñoàng baøo queâ höông ñaát nöôùc vaø môû roäng ñeán queâ höông cao caû ñoái vôùi cuoäc soáng cuûa nhaân loaïi treân vuõ truï naøy. Ñaëc bieät trong ñaïo lyù töù aân, ta thaáy aân cha meï laø noåi baät vaø aûnh höôûng raát saâu ñaäm trong tình caûm vaø ñaïo lyù cuûa ngöôøi Vieät. Vì ñaïo phaät raát chuù troïng ñeán hieáu haïnh, vaø ñöôïc Ñöùc Phaät ñaõ thuyeát giaûng ñeà taøi naøy trong nhieàu kinh khaùc nhau nhö Kinh Baùo Phuï Maãu AÂn, kinh Thai Coát, kinh Hieáu Töû, kinh Ñaïi Taäp, kinh Nhaãn Nhuïc, kinh Vu Lan.. nhaéc ñeán coâng lao döôõng duïc cuûa cha meï, Phaät daïy: "muoân vieäc ôû theá gian, khoâng gì hôn coâng ôn nuoâi döôõng lôùn lao cuûa cha meï" (Kinh Thai Coát), hay kinh Nhaãn Nhuïc daïy: "cuøng toát ñieàu thieän khoâng gì hôn hieáu, cuøng toát ñieàu aùc khoâng gì hôn baát hieáu". Bôûi Phaät Giaùo ñaëc bieät chuù troïng chöõ hieáu nhö theá neân thích hôïp vôùi neáp soáng ñaïo lyù truyeàn thoáng cuûa daân toäc Vieät.

 Nhìn chung, ñaïo lyù hieáu aân trong yù nghóa môû roäng coù cuøng moät ñoái töôïng thöïc hieän laø nhaém vaøo ngöôøi thaân, cha meï, ñaát nöôùc, nhaân daân , chuùng sanh, vuõ truï, ñoù laø moâi tröôøng soáng cuûa chuùng sanh goàm caû maët taâm linh nöõa. Ñaïo lyù Töù AÂn coøn coù chung caùi ñoäng cô thuùc ñaåy laø Töø Bi, Hyû Xaõ khieán cho ta soáng haøi hoøa vôùi xaõ hoäi, vôùi thieân nhieân ñeå tieán ñeán haïnh phuùc chaân thöïc vaø mieân tröôøng. Töø cô sôû tö töôûng trieát hoïc vaø ñaïo lyù treân ñaõ giuùp cho Phaät Giaùo Vieät Nam hình thaønh ñöôïc moät baûn saéc ñaëc thuø raát rieâng bieät cuûa noù taïi Vieät Nam, goùp phaàn laøm phong phuù vaø ña daïng hoùa neàn vaên hoùa tinh thaàn cuûa daân toäc Vieät.

 II. AÛnh höôûng Phaät Giaùo qua quaù trình hoäi nhaäp vaên hoùa Vieät Nam

 Phaät Phaùp laø baát ñònh phaùp, luoân luoân uyeån chuyeån theo hoaøn caûnh vaø caên cô cuûa chuùng sanh ñeå hoaøn thaønh söù maïng cöùu khoå cuûa mình. Vôùi tinh thaàn nhaäp theá tuøy duyeân baát bieán maø Ñaïo Phaät ñaõ taïo cho mình moät söùc soáng voâ bieân, vöôït qua nhöõng ngaên caùch cuûa ñòa lyù, vaên hoùa, toân giaùo, yù thöùc heä, thôøi gian ,khoâng gian…. Tinh thaàn tuyø duyeân laø töï thay ñoåi vôùi hoaøn caûnh ñeå coù theå tieáp ñoä chuùng sanh, tính baát bieán laø giaûi thoaùt ra khoûi moïi ñau khoå, sinh töû luaân hoài. Tuy nhieân Phaät Giaùo vaãn luoân luoân hoøa nhaäp vôùi taát caû caùc truyeàn thoáng vaên hoùa tín ngöôõng cuûa caùc nöôùc treân theá giôùi. Khi du nhaäp vaøo moät quoác gia coù moät saéc thaùi soáng rieâng bieät, ñaëc thuø, nhö Trung Hoa, moät quoác gia coù neàn tö töôûng ñoâng phöông khoång loà, khi Phaät Giaùo truyeàn vaøo thì neàn vaên minh naøy ñaõ phaùt trieån tôùi ñænh cao cuûa noù, maø trong lòch söû trieát hoïc goïi laø Baùch Gia Chu Töû (15), haøng traêm nhaø tö töông ñeà xöôùng hoïc thuyeát cuûa mình. Neáu luùc ñoù Trung Hoa coù 10 nhaø tö töôûng tieâu bieåu nhö AÂm Döông gia, Nhaïc gia, Nho gia, Phaùp gia, Danh gia, Ñaïo Ñöùc gia, Noâng gia, Tieåu Thuyeát gia ..thì Phaät Giaùo khoâng döøng laïi caùi bình baùt ñi khaát thöïc, moät taám y vaøng maø Phaät Giaùo ñaõ ñi vaøo cuoäc ñôøi baèng möôøi toâng phaùi nhö Thieàn Toâng, Tònh Ñoä Toâng, Hoa Nghieâm Toâng, thaønh Thaät Toâng, Caâu Xaù Toâng.. Phaät Giaùo vôùi möôøi toâng phaùi naøy saùnh vai vôùi möôøi doøng tö töôûng cuûa baûn ñòa ñeå ñi vaøo cuoäc ñôøi, khoâng chæ ñeán vôùi nhöõng giôùi bình daân maø Phaät Giaùo coøn ñaõ ñi thaúng vaøo cung ñình, vaøo vôùi nhöõng vò nguyeân thuû quoác gia (16). ÔÛ Nhaät Baûn thì sao? Nhaät Baûn laø moät quoác gia ñöôïc xem laø coù nheàu moùn aên tinh thaàn nhaát treân theá giôùi. Khoâng phaûi chæ laø khoaùi caûm cho vò giaùc, cho thính giaùc maø nhaát laø cho caûm giaùc cuûa taâm linh. ÔÛ trong boái caûnh ñoù, Phaät Giaùo ñaõ nhanh choùng ñi vaøo hoa, vaøo traø ñeå roái cuoái cuøng naâng noù leân thaønh moät toân giaùo. traø ñaïo hay hoa ñaïo. Coøn ôû Vieät Nam cuûa chuùng ta thì nhö theá naøo? Trong quaù trình hoäi nhaäp vaên hoùa söï aûnh höôûng cuûa Phaät Giaùo ñaõ taùc ñoäng vaø ñaõ taïo cho Phaät Giaùo Vieät Nam coù nhöõng neùt ñaëc thuø sau ñaây:

      1.AÛnh höôûng Phaät Giaùo qua söï dung hoøa vôùi caùc tín ngöôõng truyeàn thoáng:

 Khi ñöôïc truyeàn vaøo Vieät Nam, Phaät Giaùo ñaõ tieáp xuùc ngay vôùi caùc tín ngöôõng baûn ñòa, do vaäy ñaõ keát hôïp chaët cheõ vôùi caùc tín ngöôõng naøy. Bieåu töôïng chuøa Töù Phaùp (17) thöïc ra vaãn chæ laø nhöõng ñeàn mieáu daân gian thôø caùc vò thaàn töï nhieân Maây, Möa, Saám, Chôùp vaø thôø Ñaù. Loái kieán truùc cuûa chuøa chieàn Vieät Nam laø tieàn Phaät haäu Thaàn cuøng vôùi vieäc thôø trong chuøa caùc vò thaàn, caùc vò thaùnh, caùc vò thaønh hoaøng thoå ñòa vaø vò anh huøng daân toäc.. Chính vì tinh thaàn khai phoùng naøy maø veà sau phaùt sinh nhöõng haäu quaû meâ tín dò ñoan beân trong Phaät Giaùo nhö xin xaêm, boùi queû, caàu ñoàng.. caùc nhaø nghieân cöùu nöôùc ngoaøi raát ngaïc nhieân khi thaáy Phaät Giaùo Vieät Nam dung naïp deã daøng caùc tín ngöôõng ña thaàn cuûa baûn ñòa trong khi caùc quoác gia trong vuøng thì khoâng coù (19). Coù neân gaït boû loaïi hình tín ngöôõng truyeàn thoáng naøy ra khoûi Phaät Giaùo khoâng? Vaãn laø moät vaán ñeà raát teá nhò, tuy nhieân, ta phaûi thöøa nhaän raèng tinh thaàn dung hoøa vaø khai phoùng cuûa Phaät Giaùo Vieät Nam laø moät trong nhöõng neùt ñaëc tröng ñaùng chuù yù.

      2. AÛnh höôûng Phaät Giaùo qua söï dung hoøa vôùi caùc toân giaùo khaùc:

 Ñoù laø keát quaû cuûa söï phoái hôïp vaø keát tinh cuûa Ñaïo Phaät vôùi ñaïo Nho vaø ñaïo Laõo, ñöôïc caùc nhaø vua thôøi Lyù coâng khai hoùa vaø hôïp phaùp hoùa. Chính vì ñaëc tính dung hoøa vaø ñieàu hôïp naøy maø Phaät Giaùo Vieät Nam ñaõ trôû thaønh tín ngöôûng truyeàn thoáng cuûa daân toäc Vieät. Noù chaúng phaûi Phaät giaùo AÁn Ñoä hay Trung Hoa, Tieåu Thöøa hay Ñaïi Thöøa, maø noù laø taát caû nhöõng khuynh höôùng taâm linh cuûa ngöôøi daân Vieät. Noù thöïc ra laø caùi "Ñoàng Qui Nhi Thuø Ñoà", cuøng veà moät ñích maø ñöôøng loái khaùc nhau, chính tinh thaàn khai phoùng cuûa Phaät Giaùo Vieät Nam ñaõ keát tinh laáy Chaân, Thieän, Myõ laøm cöùu caùnh ñeå thöïc hieän. Nho giaùo thöïc hieän cöùu caùnh aáy baèng con ñöôøng Thieän, töùc laø haønh vi ñaïo ñöùc ñeå tôùi choã nhaát quaùn vôùi Myõ vaø Chaân. Ñaïo giaùo thöïc hieän cöùu caùnh aáy baèng con ñöôøng Myõ, töùc laø taâm lyù ngheä thuaät ñeå tôùi choã nhaát quaùn vôùi Thieän vaø Chaân. Phaät giaùo thöïc hieän cöùu caùnh aáy baèng con ñöôøng trí tueä giaùc ngoä ñeå ñaït tôùi choã nhaát quaùn Chaân, Thieän, Myõ. Ñoù laø thöïc taïi Tam Vi Nhaát cuûa tinh thaàn tam Giaùo Vieät Nam. Trong nhieàu theá kyû hình aûnh tam giaùo toå sö vôùi Phaät Thích Ca ôû giöõa, Laõo Töû beân traùi vaø Khoång Töû beân phaùi ñaõ in saâu vaøo taâm thöùc cuûa ngöôøi daân Vieät.

      3. AÛnh höôûng Phaät Giaùo qua söï dung hoøa giöõa caùc toâng phaùi Phaät Giaùo:

 Ñaây laø moät neùt ñaëc tröng raát rieâng bieät cuûa Phaät Giaùo Vieät Nam so vôùi caùc quoác gia Phaät Giaùo laùng gieàng. Chaúng haïn nhö Thaùi Lan, Tích Lan, Laøo, Campuchia chæ coù Phaät Giaùo Nam Toâng, ôû Taây Taïng, Trung Hoa, Nhaät Baûn, Moâng Coå thuaàn tuyù chæ coù Phaät Giaùo Baéc Toâng. Nhöng ôû Vieät Nam thì laïi dung hoøa vaø ñieàu hôïp caû Nam Toâng vaø Baéc Toâng. Chính vì tinh thaàn kheá lyù kheá cô cuûa Phaät Giaùo coäng vôùi tinh thaàn khai phoùng cuûa Phaät Giaùo Vieät Nam môùi coù ñöôïc keát quaû nhö vaäy. Tuy thieàn toâng chuû tröông baát laäp vaên töï, song ôû Vieät Nam chính caùc vò thieàn sö xöa laãn nay ñaõ ñeå laïi raát nhieàu tröôùc taùc coù giaù trò, ñaëc bieät caùc thieàn vieän ôû Vieät nam ñieàu tuïng kinh goõ moõ nhö caùc töï vieän Toâng Tònh Ñoä. Doøng thieàn Tyø Ni Ña Löu Chi thì keát hôïp vôùi Maät Giaùo, coù nhieàu thieàn sö phaùi naøy nhö ngaøi Vaïn Haïnh, Töø Ñaïo Haïnh, Nguyeãn Minh Khoâng ñieàu noåi tieáng laø gioûi pheùp thuaät trong vieäc tröø taø, chöõa beänh.

 Ñieàu ñaëc saéc ôû ñaây laø trong khi khai trieån Phaät Giaùo Vieät Nam, caùc thieàn sö Vieät Nam ñaõ khoâng theo thieàn kieåu maãu cuûa caùc thieàn sö AÁn Ñoä vaø Trung Hoa maø môû laáy moät con ñöôøng rieâng, phuø hôïp vôùi daân toäc. Vaø trong khi tieáp nhaän vôùi hai luoàng aûnh höôûng aáy, caùc thieàn sö Vieät Nam ñaõ kheùo leùo ñieàu chænh tính hai cöïc, AÁn Ñoä-Trung Hoa: moät beân thì quaù ham chuoäng söï bay boång, thaàn bí, moät beân quaù thöïc tieãn duy lyù. Khi Phaät Giaùo vaøo Trung Hoa ñaõ gaây cho caùc nhaø Phaät hoïc nhöõng cuoäc tranh luaän soâi noåi veà giaùo phaùp. Roài suoát caû quaù trình lòch söû cuûa noù laø söï phaùi sinh ra nhöõng toân giaùo, laø nhöõng cuoäc ñaáu tranh tö töôûng döõ doäi, ñieån hình laø cuoäc ñaáu tranh giöõa phaùi Thieàn Nam Phöông cuûa Hueä Naêng vôùi Thieàn Phaùi Mieàn Baéc cuûa Thaàn Tuù vaøo thôøi kyø sô ñöôøng. Coøn ôû Vieät Nam thì khaùc, treân phaùp ñaøn tö töôûng thôøi Lyù cuõng nhö thôøi Traàn, thôøi kyø vaøng son cuûa Phaät Giaùo Vieät Nam vaø caùc thôøi kyø sau naøy khoâng coù nhöõng maâu thuaån ñoái laäp maø taát caû ñieàu quy veà moät muïc ñích chính laø tu haønh giaûi thoaùt. Phaûi chaêng söï thoáng nhaát veà yù thöùc tö töôûng, dung hoøa giöõa caùc toâng phaùi vaø ñoaøn keát daân toäc ñaõ uoán naén Phaät Giaùo Vieät Nam theo con ñöôøng dung hoøa thoáng nhaát ñoù?

      4. AÛnh höôûng Phaät Giaùo qua söï dung hoøa vôùi caùc theá heä chính trò xaõ hoäi:

 Phaät giaùo tuy laø moät toân giaùo xuaát theá, nhöng Phaät Giaùo Vieät Nam coù chuû tröông nhaäp theá, tinh thaàn nhaäp theá sinh ñoäng naøy noåi baät nhaát laø caùc thôøi Ñinh, Leâ, Lyù, Traàn. Trong caùc thôøi naøy caùc vò cao taêng coù hoïc thöùc, coù giôùi haïnh ñieàu ñöôïc môøi tham gia trieàu chính hoaëc laøm coá vaán trong nhöõng vieäc quan troïng cuûa quoác gia. Ta thaáy coù nhieàu lyù do khieán caùc thieàn sö Vieät Nam tham gia vaøo chính söï, thöù nhaát: hoï laø nhöõng ngöôøi coù hoïc, coù yù thöùc veà quoác gia, soáng gaàn guõi neân thaáu hieåu ñöôïc noåi ñau khoå cuûa moät daân toäc bò nhieàu cuoäc ñoâ hoä cuûa ngoaïi bang. Thöù hai: caùc thieàn sö khoâng coù yù tranh ngoâi vò ngoaøi ñôøi neân ñöôïc caùc vua tin töôûng vaø thöù ba: caùc thieàn sö khoâng coá chaáp vaøo thuyeát trung quaân (chæ bieát giuùp vua maø thoâi) nhö caùc nho gia neân hoï coù theå coäng taùc vôùi baát cöù vò vua maøo ñem laïi haïnh phuùc cho daân chuùng. Thôøi vua Ñinh Tieân Hoaøng ñaõ phong cho thieàn sö Ngoâ Chaân Löu laøm Taêng Thoáng, thôøi Tieàn Leâ coù ngaøi Vaïn Haïnh, ngaøi Ñoã Phaùp Thuaän, ngaøi Khuoâng Vieät cuõng tham gia trieàu chính. Trong ñoù ñaëc bieät thieàn sö Vaïn Haïnh ñaõ coù coâng xaây döïng trieàu ñaïi nhaø Lyù khi ñöa Lyù Coâng Uaån leân laøm vua, chaám döùt cheá ñoä taøn baïo cuûa Leâ Long Ñænh, oâng vua Ngoïa Trieàu coøn coù bieät danh keû roùc mía treân ñaàu sö. Thôøi nhaø Traàn coù caùc thieàn sö Ña Baûo, thieàn sö Vieân Thoâng.. ñieàu ñöôïc caùc vua tin duøng trong baøn baïc quoác söï nhö nhöõng coá vaán trieàu ñình.

 Ñeán theá kyû 20, phaät töû Vieät Nam raát haêng haùi tham gia caùc hoaït ñoäng xaõ hoäi nhö cuoäc vaän ñoäng ñoøi aân xaù cho Phan Boäi Chaâu. Ñeán thôøi Dieäm, Thieäu (1959-1975) cuõng theá, caùc taêng só vaø cö só mieàn Nam tham gia tích cöïc cho phong traøo ñaáu tranh ñoøi hoøa bình vaø ñoäc laâp cho daân toäc, noåi baät laø nhöõng cuoäc ñoái thoaïi chính trò giöõa caùc taêng só Phaät Giaùo vaø chính quyeàn. Ñeán cuoái theá kyû 20, ta thaáy tinh thaàn nhaäp theá naøy cuõng khoâng ngöøng phaùt huy, ñoù laø söï coù maët cuûa caùc thieàn sö Vieät Nam (20) trong quoác hoäi cuûa nöôùc nhaø.

      5. AÛnh höôûng Phaät Giaùo trong ñôøi soáng ngöôøi bình daân vaø giôùi trí thöùc Vieät Nam:

 Cuõng nhö taát caû daân toäc naøo treân theá giôùi töø Ñoâng sang Taây, töø Nam ñeán Baéc, luùc sô khôûi ngöôøi Vieät Nam tín ngöôõng vaø toân thôø taát caû nhöõng söùc maïnh höõu hình hay voâ hình maø hoï cho laø coù theå giuùp ñôõ hoï hoaëc laøm haïi ñeán hoï nhö maây, möa, saám, seùt, löûa, gioù.. Trong boái caûnh tín ngöôõng ña thaàn naøy, Phaät Giaùo ñaõ xuaát hieän vaø nhanh choùng quaù thaân qua hình aûnh cuûa boä töôïng Töù Phaùp ôû chuøa Daâu, ngoâi chuøa Phaät Giaùo ñaàu tieân cuûa Vieät Nam ôû Luy Laâu (Haø Baéc ngaøy nay), ñoù laø boä töôïng Phaùp Vaân, Phaùp Vuõ, Phaùp Loâi vaø Phaùp Ñieãn, moät hình aûnh soáng ñoäng vaø gaàn guõi vôùi ngöôøi daân noâng thoân trong vieäc caàu xin phöôùc loäc, caàu ñaûo, caàu sieâu, caàu xin taát caûø nhöõng gì maø cuoäc soáng con ngöôøi ñoøi hoûi. Ngöôøi Phaät töû trong thôøi kyø sô khai naøy quan nieäm raèng Phaät laø ñaáng cöùu theá, coù theå ban cho con ngöôøi moïi ñieàu toát laønh.

 Trong buoåi ñaàu cuûa Phaät Giaùo ôû Vieät Nam mang daùng daáp cuûa Phaät Giaùo Tieåu Thöøa vaø Maät Giaùo, vì vaäy ñaõ deã daøng gaén vôùi phuø chuù, caàu xin phöôùc loäc hôn laø toâi luyeän trí tueä vaø thieàn ñònh. Vaû laïi, tính ñôøi troäi hôn tính ñaïo, trong quaàn chuùng ña soá laø phuï nöõ ñeán vôùi Phaät Giaùo, ñoù laø haïng ngöôøi ñau khoå nhaát trong xaõ hoäi cuõ.

 Ñeán thôøi nhaø Lyù, coù nhieàu thieàn sö töø Trung Quoác sang vaø thieát laäp nhieàu thieàn phaùi, phong traøo hoïc vaø tu phaät phaùt trieån maïnh ôû trong giôùi trí thöùc, cung ñình, ñoâ thò, nhöng trong giôùi bình daân vaãn toàn taïi nhaát ñònh moät Phaät Giaùo daân gian vôùi nhöõng aûnh höôûng caûm tính voán coù töø tröôùc. Ñöôïc vua trieàu Lyù, Traàn uûng hoä, hoaït ñoäng cuûa Phaät Giaùo coù maët ôû khaép hang cuøng ngoõ heûm, laøng naøo cuõng coù chuøa coù thaùp, ngöôøi ta hoïc chöõ, hoïc kinh, hoäi heø, bieåu dieãn roái nöôùc, hoïp chôï ngay ôû tröôùc chuøa

 Chuøa laøng ñaõ töøng moät thôøi ñoùng vai troø trung taâm vaên hoùa tinh thaàn cuûa coäng ñoàng laøng xaõ Vieät Nam, chuøa khoâng nhöõng laø nôi giaûng ñaïo caàu kinh, thôø cuùng Phaät maø coøn laø nôi hoäi hoïp,. di döôõng tinh thaàn, tham quan vaõn caûnh. Bôûi vì, kieán truùc cuûa chuøa Vieät Nam thöôøng hoøa hôïp vôùi caûnh trí thieân nhieân, taïo thaønh moät kieán truùc haøi hoøa vôùi ngoaïi caûnh. Khung caûnh aáy phuø hôïp vôùi nhöõng giôø phuùt nghæ ngôi sau giôø lao ñoäng nhoïc nhaèn vaø dinh döôõng tinh thaàn cuûa tuoåi giaø.

 Ñeán theá kyû möôøi laêm, Nho Giaùo thay chaân Phaät Giaùo trong laõnh vöïc thöôïng taàng xaõ hoäi, Phaät Giaùo töø giaõ cung ñình nhöng vaãn vöõng vaøng trong laøng xaõ. Ngoâi ñình xuaát hieän tieáp thu moät soá kieán truùc vaø ngheä thuaät Phaät Giaùo, ñoàng thôøi trôû thaønh trung taâm haønh chính cuûa laøng xaõâ. Cöûa chuøa chæ coøn môû cöûa cho ñaøn baø, con gaùi keâu  van, nguyeän caàu khi choàng bò baét phu, con bò baét nôï, oám ñau beänh taät, maát muøa ñoùi reùt.. xin Phaät gia hoä. Boà Taùt Quan AÂm hay Phaät Baø ñöôïc öa chuoäng hôn xöa. Nhôø vaäy maø ngaøy nay chuùng ta chieâm ngöôõng ñöôïc pho töôïng Quan AÂm nghìn tay nghìn maét trong chuøa Buùt Thaùp (tænh Haø Baéc) taïc vaøo naêm 1656. Töôïng raát ñeïp nhöng ñöôïc taïo vaøo thôøi ñieåm Phaät Giaùo khoâng coøn toân suøng nhö quoác giaùo nöõa, chöùng toû Phaät Giaùo ñaõ aên saâu vaøo taâm tö vaø vaên hoùa ngheâ thuaät daân gian.

 Nhìn chung khoâng khoù khaên gì khi ta phaêng tìm daáu aán Phaät Giaùo trong quan nieäm daân gian vaø ta coù theå phaùt hieän raèng neáu khoâng coù söï hieän dieän cuûa Phaät Giaùo ôû Vieät Nam thì ta seõ maát ñi hôn moät nöõa di tích vaø danh lam thaéng caûnh maø hieän nay ta töï haøo, seõ khoâng coù chuøa Höông roän raøng, nhoän nhòp saàm uaát trong ngaøy traåy hoäi ñaàu xuaân, khoâng coù chuøa Taây Phöông vôøi vôïi, khoâng coù chuøa Yeân Töû maây muø, khoâng coù chuøa Keo beà theá, khoâng coù chuøa Thieân Muï soi mình treân doøng soâng Höông.Vaø cuõng khoâng coù nhöõng chuyeän daân gian ñaày tính nhaân baûn nhö truyeän Töø Thöùc, truyeän Taám Caùm, truyeän Quan AÂm Thò Kính…. Seõ khoâng coù nhöõng leã hoäi töng böøng nhö hoäi Lim, hoäi Chuøa Höông…. vaø trong taâm tö truyeàn thoáng cuõng vaéng tö töôûng boá thí vò tha, loøng höôûng thieän vaø nieàm tin vöõng chaéc vaøo moät töông lai saùng suûa, vaéng tinh thaàn laïc quan ngaây thô cuûa ngöôøi daân Vieät.

 Quaû thaät vaäy, Ñaïo Phaät ñaõ coù maët aûnh höôûng khaép moïi giai taàng trong ôû xaõ hoäi Vieät Nam, khoâng nhöõng trong giôùi bình daân maø coøn ôû trong giôùi trí thöùc nöõa.

 Phaät Giaùo thieàn toâng ôû Vieät Nam phaùt trieån maïnh vaø aûnh höôûng saâu roäng trong giôùi trí thöùc, cung ñình töø ñinh (968-980), tieàn Leâ (980-1009) ñeán thôøi Lyù (1010-1225) ñaõ mang ñöôïc trong mình moät tinh thaàn Vieät Nam, ñoù laø söï ra ñôøi cuûa moät thieàn phaùi môùi, phaùi Thaûo Ñöôøng do Lyù Thaùnh Toâng moät vò vua anh kieät ñöùng ñaàu. Nhöng thieàn toâng Vieät Nam phaùt trieån röïc saùng nhaát laø ôû giai ñoaïn nhaø Traàn (1226-1400) vôùi nhöõng tö töôûng vöøa thaêng traàm vöøa phoùng khoaùng cuûa caùc thieàn sö thôøi Traàn ñaõ ñöôïc ñuùc keát trong caùc taùc phaåm Khoùa Hö Luïc cuûa Traàn Nhaân Toâng, Phaùp Loa, Huyeàn Quang ñaõ laøm cho bình dieän hoïc thuaät Vieät Nam luùc baáy giôø boång böøng saùng haún leân. Ñaëc bieät söï xuaát hieän thieàn phaùi Truùc Laâm Yeân Töû, do ngöôøi Vieät Nam saùng laäp ra, theå hieän ñöôïc ñaày ñuû moïi ñaëc tröng, ñoäc ñaùo cuûa ngöôøi Vieät vaø noù ñaõ ñeå laïi daáu aán ñaëc saéc trong lòch söû vaên hoùa Vieät Nam cho tôùi ngaøy nay.

 Phaät Giaùo khoâng nhöõng aûnh höôûng trong ñôùi soáng cuûa ngöôøi bình daân vaø giôùi trí thöùc maø coøn aûnh höôûng qua goác ñoä nhaân vaên vaø xaõ hoäi

 III. AÛnh höôûng Phaät Giaùo qua goác ñoä nhaân vaên vaø xaõ hoäi :

 Trong ñôøi soáng thöôøng nhaät cuõng nhö trong vaên hoïc Vieät Nam ta thaáy coù nhieàu töø ngöõ chòu aûnh höôûng ít nhieàu cuûa Phaät Giaùo ñöôïc nhieàu ngöôøi duøng ñeán keå caû nhöõng ngöôøi ít hoïc. Tuy nhieân khoâng phaûi ai cuõng bieát nhöõng töø ngöõ naøy ñöôïc phaùt xuaát töø Phaät Giaùo, chaúng haïn nhö khi ta thaáy ai bò hoaïn naïn, ñau khoå toû loøng thöông xoùt, ngöôøi ta baûo "toäi nghieäp quaù". Hai chöõ toäi nghieäp laø töø ngöõ chuyeân moân cuûa Phaät Giaùo. Theo Ñaïo Phaät toäi nghieäp laø toäi cuûa nghieäp, do nghieäp taïo ra töø tröôùc, daãn tôùi tai naïn hay söï coá hieän nay, theo giaùo lyù nhaø Phaät thì khoâng coù moät hieän töôïng hay söï coá tai naïn naøo xaûy ra laø ngaãu nhieân hay tình côø, maø chæ laø keát quaû taäp thaønh cuûa nhieàu nguyeân nhaân taïo ra töø tröôùc. Nhöõng nguyeân ñoù (theo ñaïo Phaät goïi ñoù laø nhaân duyeân) khi chín muøi, thì ñem laïi keát quaû. Moïi ngöôøi ñieàu noùi toäi nghieäp nhöng khoâng phaûi nhieàu ngöôøi bieát ñöôïc ñoù laø moät töø ngöõ noùi leân moät chuû thuyeát raát caên baûn cuûa Phaät :"thuyeát nhaân quaû baùo öùng" thuyeát naøy cuõng ñi saâu vaøo nhaän thöùc daân gian vôùi nhöõng caùch nhö "ôû hieàn gaëp laønh, gieo gioù gaëp baõo" hay laø caâu thô bình daân:

 Hoaëc khi muoán dieãn taû moät vaät gì ñoù quaù nhieàu, ngöôøi ta duøng danh töø "haèng haø sa soá". Neáu hoûi haèng haø sa soá laø caùi gì chaén chaén ít ai hieåu chính xaùc, hoï chæ bieát ñoù laø noùi raát nhieàu, bôûi khi xöa Ñöùc Phaät thöôøng thuyeát phaùp gaàn löu vöïc soâng Haèng (Gange) ôû AÁn Ñoä, cho neân khi caàn moâ taû moät con soá raát nhieàu, ngaøi thí duï nhö soá caùt soâng Haèng. Hoaëc khi coù nhöõng tieáng oàn naùo, ngöôøi ta baûo "om soøm baùt nhaõ", do khi ñeán chuøa vaøo nhöõng ngaøy saùm hoái, chuøa thöôûng chuyeån nhöõng hoài troáng baùt nhaõ, nhaân ñoù maø phaùt sanh ra cuïm töø treân. Laïi coù nhöõng ngöôøi raøy ñaây mai ñoù, ít khi döøng chaân ôû moät choå, khi ngöôøi ta hoûi anh ñi daâu maõi, hoï traû lôøi toâi ñi "ta baø theá giôùi". Ta baø theá giôùi laø theá giôùi cuûa Ñöùc Phaät Thích Ca giaùo hoùa, theo theá giôùi quan cuûa phaät giaùo thì theá giôùi ta baø to gaáp maáy laàn quaû ñòa caàu naøy, hoaëc khi caùc baø neï Vieät Nam la maéng caùc con hay quaäy phaù, caùc baø noùi: "chuùng bay laø ñoà luïc taëc", tuy nhieân hoï khoâng bieát töø luïc taêc naøy phaùt xuaát töø ñaâu? Ñoù laø töø nhaø phaät, chæ cho saùu thaèng giaëc: saéc, thanh, höông, vò, xuùc vaø phaùp cuûa ngoaïi caûnh luoâng luoân quaáy nhieãu ta. Moät töø ngöõ coù saâu xa nhö vaäy, nhöng khi Phaät Giaùo truyeàn baù vaøo Vieät Nam ñaõ bò Vieät Nam hoùa trôû thaønh lôøi maéng cuûa caùc baø meï Vieät Nam. Thieàn sö Toaøn Nhaät ñôøi Taây Sôn trong cuoán Tam Giaùo Nguyeân Löu Kyù, coù phaùt bieåu raèng:

 Coøn nghieàu töø ngöõ khaùc nhö töø bi, hyû xaõ, giaùc ngoä, saùm hoái ñaõ ñöôïc ngöôøi daân Vieät Nam quen duøng nhö tieáng meï ñeû maø khoâng chuùt ngöôïng ngaäp laï luøng. Söï aûnh höôûng phaät giaùo khoâng ngöøng ôû phaïm vi töø ngöõ maø noù coøn lan roäng, aên saâu vaøo nhöõng ca dao daân ca vaø thô ca cuûa ngöôøi daân Vieät Nam nöõa.

      2. AÛnh höôûng phaät giaùo qua ca dao vaø thô ca

 ca dao daân ca laø moät theå loaïi vaên vaàn truyeàn khaåu, deã hieåu trong daân gian, ñöôïc löu truyeàn töø ñôøi naøy sang ñôøi khaùc. Khoâng ai bieát roõ xuaát xöù cuõa nhöõng lôøi ca haùt ñoù ôû ñaâu, chæ bieát raèng noù thöôøng ñöôïc theå hieän döôùi hình thöùc caâu haùt ru em, nhöõng caâu hoø ñoái ñaùp giöõa caùc chaøng trai coâ gaùi tuoåi ñoâi möôi hay ñeå keát thuùc moãi caâu chuyeän coå tích maø caùc cuï giaø keå cho con chaùu nghe mang tính chaát khuyeân raêng daïy baûo. Ca dao daân ca phoå bieán döôùi daïng thô luïc baùt bao goàm nhieàu ñeà taøi khaùc nhau, tö töôûng ñaïo lyù cuûa phaät giaùo cuõng thöôøng ñöôïc oâng cha ta ñeà caäp ñeán trong ca dao daân ca döôùi ñeà taøi naøy hay khía caïnh khaùc ñeå nhaéc nhôû, khuyeân raêng daïy baûo, vôùi muïc ñích xaây döïng moät cuoäc soáng an vui phuø hôïp vôùi truyeàn thoáng ñaïo ñöùc cuûa daân toäc Vieät Nam.

 Söï aûnh höôûng cuûa ngoâi chuøa:

 Coù theå noùi trong taâm hoàn cuûa moãi con ngöôøi Vieät Nam ñeàu coù chöùa ñöïng ít nhieàu trieát lyù nhaø phaät vaø nhöõng hình aûnh veà ngoâi chuøa, veà phaät, traûi qua haøng ngaøn naêm gaén boù maät thieát vôùi laøng xaõ Vieät Nam:

 Ñaát vua, chuøa laøng laø moät hình aûnh gaàn guõi vôùi daân, vôùi laøng, vôí nöôùc nhö vaäy, neáu ai xuùc phaïm ñeán chuøa, phaät thì cuõng coù theå hieåu laø xuùc phaïm ñeán ñaïo lyù, ñeán quoác gia. Treân tinh thaàn ñoù ngöôøi daân Vieät Nam quyeát moät loøng baûo veä ngoâi chuøa queâ höông cuûa mình:

 ÔÛ ñaâu coù chuøa, coù phaät, ôû ñoù laø thaéng caûnh, laø nieàm töï haøo cuûa queâ höông:

 ÔÛ coá ñoâ hueá:

 ÔÛ thaønh coå Thaêng Long:

 Cuõng nhö nhieàu daân toäc khaùc, ngöôøi Vieät coù nhieàu leã hoäi, maø leã hoäi chuøa laø chieám tyû leä cao hôn heát:

 Veà söï aûnh höôûng cuûa tieáng chuoâng chuøa:

 Daân gian Vieät Nam voán coù caùch ñònh thôøi gian baèng ñeâm naêm canh, ngaøy saùu khaéc hoaëc baèng tieáng gaø, tieáng chim nhöng thöôøng khi laïi laø tieáng chuoâng, tieáng troáng cuûa chuøa:

 Hoaëc:

 Veà söï aûnh höôûng quan nieäm hieáu haïnh:

 Laø ngöôøi Vieät Nam khoâng theå khoâng hieáu kính cha meï, nieàm tri ôn vaø baùo ôn aáy ñaõ trôû thaønh baûn tính töï nhieân, aên saâu vaøo taâm khaûm cuûa ngöôøi daân Vieät. Tinh hoa vaø tinh thaàn cao ñeïp naøy khoâng phaûi töï nhieân maø coù, maø chính laø nhôø aûnh höôûng cuûa caû moät neàn giaùo duïc, moät toå chöùc vaên hoùa töø ngaøn xöa ñeå laïi, töông xöùng vôùi tö töôûng vaø phong tuïc cuûa daân toäc Vieät. Trong taát caû nhöõng aûnh höôûng, lôùn nhaát vaø saâu roäng nhaát cuõng vaãn laø söï aûnh höôûng cuûa ñaïo phaät, moät toân giaùo, moät neàn giaùo duïc ñaõ coù maët vôùi daân toäc töø buoåi ñaàu cuûa coâng nguyeân, maø ñaïo phaät laø ñaïo hieáu, lôøi daïy cuûa phaät veà vieäc nhôù ôn vaø baùo ôn cha meï laø nhöõng caûm giaùc suy tö in ñaäm trong loøng cuûa ngöôøi Vieät, vaø ñaõ theå hieän linh ñoäng vaø trieàn mieân ngang qua ca dao daân ca, maø chuùng ta thaáy traøn ngaäp khaép daân gian Vieät Nam:

 Hay:

 Meán caûnh chuøa chieàn, phaät töôïng, nhöng hieáu haïnh cuûa ngöôøi con vaãn ñaët leân treân vì coâng ôn trôøi bieån cuûa cha meï trong suoát quaù trình döôõng duïc sinh thaønh, bieát bao nhoï nhaèn, gian khoå ñoái vôùi con.

 Do ñoù:

 Cuõng vì thöông kính cha meï, neân ngöôøi con luoân luoân caàu nguyeän phaät trôøi gia hoä cho hai ñaáng töø thaân:

 Ñeâm ñeâm khaán nguyeän phaät trôøi
 Caàu cho cha meï soáng ñôøi vôùi con

 Thöïc ra, hieáu taâm töùc thò phaät taâm, hieáu haïnh voâ phi phaät haïnh, laøm troøn boån phaän cuøa ngöôøi con ñoái vôùi cha meï chính laø moät trong nhöõng phaùp tu cuûa nhaø phaät:

 Veà söï aûnh höôûng quan nieäm nhaân quaû:

 Ngöôøi Vieät Nam thöôøng nhaén nhuû nhau chôù coù vì danh lôïi phuø hoa, laøm aùc haïi ngöôøi ñeå roài chuoác laáy ñau khoå. Haõy aên ôû cho löông thieän roài theá naøo cuõng gaëp ñieàu toát laønh, may maén vaø haïnh phuùc:

 Caùc baäc cha meï laïi caøng tu nhaân tích ñöùc cho con chaùu veà sau ñöôïc nhôø:

 Ngang qua caùc caâu ca dao cuûa Vieät Nam veà hình aûnh cuûa ngoâi chuøa, veà quan nieäm hieáu haïnh, quan nieäm nhaân quaû, ta thaáy söï aûnh höôûng cuûa phaät giaùo ñaõ aên saâu vaøo ñôøi soáng cuûa daân toäc Vieät Nam. Söï aûnh höôûng saâu saéc ñoù khoâng theå hieän qua ca dao bình daân maø coøn chieám nhieàu trong loaïi hình thô ca, vaên vaàn, vaên xuoâi, noùi chung laø vaên chöông baùc hoïc trong neàn vaên hoïc Vieät Nam.

      3. AÛnh höôûng phaät giaùo qua caùc taùc phaåm vaên hoïc:

 Beân caïnh ca dao bình daân, trong caùc taùc phaåm vaên hoïc cuûa caùc nhaø thô, nhaø vaên chuùng ta cuõng thaáy coù nhieàu baøi thô, taùc phaåm chòu aûnh höôûng nhieàu hay ít cuûa phaät giaùo. ÔÛ ñaây chuùng ta khoâng ñeà caäp ñeán doøng vaên hoïc chính thoáng cuûa phaät giaùo, töùc laø taùc phaåm do caùc thieàn sö saùng taùc trong quaù trình tu taäp cuûa mình, maø chæ noùi ñeán caùc thô vaên Vieät Nam chòu söï aûnh höôûng cuûa trieát lyù phaät giaùo maø thoâi. Caùi aûnh höôûng ñoù coù ngay töø khi phaät giaùo du nhaäp vaøo nöôùc Vieät, nghóa laø khi chöõ Haùn coøn thònh haønh, nhöng ñeå thaáy roõ raøng hôn, ta chæ ñeà caäp ñeán söï aûnh höôûng cuûa phaät giaùo trong thô vaên töø khi ngöôøi Vieät Nam ñaõ vieát chöõ Noâm, chöõ Vieät thaønh thaïo nghóa laø baét ñaàu thöø theá kyû thöù 18 trôû veà sau.

 Taùc phaåm chöõ noâm noåi tieáng trong theá kyû thöù möôøi taùm laø Cung Oaùn Ngaâm Khuùc cuûa nhaø thô Vieät Nam Nguyeãn Gia thieàu (1741-1798), taùc phaåm vieát baèng thô noâm. Theå song thaát luïc baùt, daøi 356 caâu, laø khuùc ngaâm cuûa ngöôøi cung nöõ bò vua ruoàng boû, oaùn than veà thaân phaän mình. Noäi dung taùc phaåm chòu nhieàu aûnh höôûng cuûa phaät giaùo, nhaát laø trieát lyù ba phaùp aán Voâ Thöôøng, Khoå, Voâ Ngaõ. Khi dieãn taû thaân phaän con ngöôøi voán khoå ñau vaø mang tính voâ thöôøng, oâng vieát:

 Theo caùi nhìn cuûa phaät giaùo, khi moâ taû noãi khoå chuùng sanh thöôøng  ñöôïc duøng aån duï nhö khoã aûi (beå khoå). Caùi khoå aáy töø ñaâu maø coù, voán  töø choã laàm chaáp, voâ minh cuûa con ngöôøi maø coù, töø choã meâ laàm aáy maø ñöôïc hình dung baèng meâ taân (beán meâ), Nhö theá danh töø beå khoå cuûa phaät giaùo ñaõ giuùp oâng Nguyeãn Gia Thieàu dieãn taû thaáu ñaùo noãi khoå ñau cuûa kieáp ngöôøi, caùi khoå ñau aáy, caùi voâ thöôøng aáy khoâng nhöõng chi phoái ôû con ngöôøi maø coøn ôû caû caây coû, hoa, laù, theá giôùi voâ tình, taát caû chòu chung qui luaät khaéc nghieät aáy:

 Con ngöôøi vaø vaïn vaät ñaõ voâ thöôøng vaø ñau khoå nhö theá, coøn gì nöõa ñeå ñaép chaáp, chaïy theo noù maø khoâng tìm moät con ñöôøng giaûi thoaùt khoûi voøng laãn quaån aáy? Ta haõy nghe OÂn Nhö Haàu ñöa ra giaûi phaùp cuøng vaø quyeát ñònh:

 Ñieåm qua moät vaøi ñoaïn trong cung oaùn ngaân khuùc, ta thaáy OÂn Nhö Haàu ñaõ duøng trieát lyù Tam Phaùp AÁn ñeå nhaéc nhôû ngöôøi ñôøi. Tuy lôøi vaên ñöôïm maøu tang thöông vaø bi ñaùt cuûa con ngöôøi vaø cuoäc ñôøi, nhöng taát caû chuùng ta phaûi thöøa nhaän raèng cung oaùn ngaâm khuùc laø taùc phaåm ñaàu tieân trong lòch söû vaên hoïc daân toäc vieät ñaõ söû duïng loái bieåu dieãn baèng caûm giaùc (23) maø trong ñoù tö töôûng trieát lyù ñaïo phaät ñoùng vai troø chuû ñaïo.

 Qua theá kyû thöù möôøi chín, vôùi thi haøo Nguyeãn Du (2765-1820) ta coù ñöôïc moät aùn vaên baát huû laø Truyeän Kieàu, laø moät truyeän thô noâm vieát baèng theå luïc baùt döïa theo taùc phaåm Kim Vaân Truyeän Kieàu cuûa Thanh Taâm Taøi Nhaân (Trung Quoác), goàm 3254 caâu thô. Ñaây laø moät truyeän thô chòu nhieàu aûnh höôûng cuûa Phaät Giaùo, trong ñoù ta thaáy noåi baät nhaát laø thuyeát veà Khoå Ñeá, moät phaàn quan troïng cuûa giaùo lyù Töù Dieäu Ñeá, keá ñoù laø tinh thaàn veà hieáu ñaïo vaø thuyeát veà nhaân quaû vaø nghieäp baùo. Ñieàu ñoù coù lyù, vì leõ chính Nguyeãn Du ñaõ töï nhaän mình laø moät phaät töû vaø töøng ñoïc Kinh Kim Cang Baùt Nhaõ ñeán caû ngaøn laàn.

 Thaät vaäy, Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh döôøng nhö chæ laø ñeå chöùng minh cho trieát lyù nhaân quaû cuûa Phaät Giaùo. Theo thuyeát naøy, nhöõng ñieàu hoïa phuùc maø con ngöôøi phaûi gaùnh chòu ôû kieáp naøy ñieàu coù nghieäp nhaân ôû kieáp tröôùc, khi môùi sinh ra ôû ñôøi ta phaûi mang laáy caùi nghieäp töùc laø caùi keát quaû cuûa nhöõng voâ minh aùi duïc maø ta ñaõ gaây taïo töø tröôùc, vaø cuoäc ñôøi cuûa chuùng ta seõ haïnh phuùc hay ñau khoå, tai hoïa hay may maén ñeàu tuøy thuoäc vaøo caùi nghieäp thieän hay aùc, toát hay xaáu, naëng hay nheï maø chính mình ñaõ gaây taïo:

 Nhöng theo Phaät Giaùo thì nghieäp khoâng phaûi laø ñònh nghieäp, laø baát khaû chuyeån, cho neân oâng môùi töï tin:

 Trong ñoaïn tröôøng taân thanh naøng Kieàu phaûi mang moät caùi nghieäp raát naëng. Vì caùi nghieäp aáy maø ngöôøi con gaùi ñaàu xanh chöa toäi tình gì môùi böôùc chaân vaøo cuoäc ñôøi ñaõ gaëp bieát bao khoå luyï: cha vaø em trai bò tuø toäi, moái tình ñaàu tan vôõ, vaø baét ñaàu töø ñoù naøng laên loùc töø nôi naøy qua nôi khaùc, coù khi töôûng ra khoûi voøng nhöng roài laïi bò loâi cuoán ñaøy ñoïa, maõi cho ñeán khi töï vaãn ôû soâng Tieàn Ñöôøng, Ñaïm Tieân môùi cho bieát raèng naøng ñaõ qua khoûi böôùc ñoaïn tröôøng vaø saép ñöôïc soáng moät cuoäc ñôøi vui töôi saùng laïn:

 Qua yù töôûng phöôùc ñöùc, duyeân nghieäp treân cuûa Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh ta thaáy cuï Nguyeãn Du roõ raøng ñaõ chòu aûnh höôûng saâu xa cuûa Phaät Giaùo. Naøng Kieàu bao nhieâu naêm chìm noåi ñieâu ñöùng vì moät chöõ nghieäp, cöù moãi laàn thaát baïi laø moät laàn yù nghóa cuûa chöõ aáy caøng roõ reät thaám thía ñoái vôùi thaân phaän cuûa naøng. Söï tin töôûng cuûa naøng cuõng laø söï tin töôûng cuûa Nguyeãn Du, ngöôøi ñaõ töøng chòu ñau khoå vaø bao phen thaát baïi neân thöùc tænh vaø tìm ñöôøng trôû veà vôùí Chaùnh phaùp. Ngoaøi Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh, nguyeãn du coøn vieát vaên teá thaäp Loaïi chuùng sanh coøn goïi laø Kinh Chieâu Hoàn, laø moät taùc phaåm cuõng chòu aûnh höôûng saâu ñaäm vôùi trieát lyù Phaät Giaùo:

 Neáu ôû ñaõu theá kyû thöù möôøi chín chuùng ta coù Nguyeãn Du thì cuoái theá kyû thöù möôøi chín chuùng ta coù Maïnh Chu Trinh (1862-1905) moät nhaø thô VN ngöôøi laøng Phuù Thò, huyeän Khoaùi Chaâu, tænh Haûi Höng, oâng ñaäu tieán só naêm 1902. Laø moät ngöôøi taøi hoa veà thô, gioûi vaø thích kieán truùc, oâng ñaõ töøng veõ kieåu vaø truøng tu chuøa Thieân Truø ôû Höông Tích. Cuõng trong thôøi gian (giöõa nhöõng naêm 1891-1892) xaây döïng chuøa naøy maø oâng ñaõ saùng taùc nhieàu baøi thô ñoäc ñaùo veà phong caûnh Höông Tích vaø taát nhieân thô cuûa oâng cuõng chòu aûnh höôûng saâu saéc tinh thaàn cuûa Phaät Giaùo, chaúng haïn nhö baøi:"Höông Sôn Phong Caûnh":

 Thaät vaäy qua nhöõng baøi thô naøy, ta thaáy thô cuûa Chu Maïnh Trinh ñaõ phaûn chieáu ñöôïc loøng tin cuûa oâng ñoái vôùi giaùo lyù nhaø Phaät vaø qua caùi nhìn oâng moät caûnh vaät ôû ñoù thaät giaûi thoaùt, an laïc, thanh vaéng, vaø coù theå noùi caûnh vaät Höông Sôn vôùi oâng trôû thaønh moät coõi rieâng cuûa Phaät trong ñoù khoâng nhöõng ngöôøi tín ñoà maø cho ñeán caû chim, caù, khe, ñoäng ñeàu thaám nhuaàn ñöôïc aùnh saùng cuûa Chaùnh Phaùp.

 Qua ñaàu theá kyû thöù hai möôi, chuùng ta coù moät nhaø thô ñaùng yeâu, tuy khoâng phaûi laø tín ñoà Phaät Giaùo, nhöng thænh thoaûng vaên thô cuûa oâng cuõng ñaõ aûnh höôûng ít nhieàu töø ngoân ngöõ, tö töôûng nhaø Phaät, ñoù laø thi só Haøn Maïc Töû (1912-1940), xin ñôn cöû moät baøi thô cuûa oâng:

 Nhöõng chöõ trôøi töø bi, chín töøng trôøi, Ñao Lôïi, Ñaâu Suaát, thaønh chaùnh quaû..ñeàu laø danh töø cuûa nhaø Phaät. Hay vôùi J. Leiba (24) moät nhaø thô treû Vieät Nam ñaàu theá kyû thöù 20 cuõng coù nhöõng baøi aûnh höôûng saâu ñaäm trieát lyù nhaø Phaät:

 Coù theå noùi J. Leiba laø nhaø thô treû nhaát thôøi ñoù ñaõ quay veà vôùi Ñaïo Phaät ñeå tìm laáy söï an laïc cho taâm hoàn cho nhöõng ngaøy cuoái ñôøi mình:

 Vaø vôùi Vuõ Hoaøng Chöông (1916-1976) nhaø thô noåi danh khaùc cuûa Vieät nam laïi ñi xa hôn, möôïn ngay nhöõng giaùo lyù cuûa Phaät nhö Nhaân Quaû, Luaân Thöôøng, khoå ñau..ñeå dieãn taû noåi nieàm khao khaùt vöôït ra khoûi bôø meâ, ñeå ñeán beán giaùc:

 Ñieåm qua moät soá thô vaên Vieät nam coù nhöõng aûnh höôûng cuûa Phaät Giaùo nhö treân ta thaáy tö töôûng, trieát hoïc Phaät Giaùo ñaõ ñeå laïi daáu aán cuûa mình saâu ñaäm treân dieãn ñaøn tö töôûng cuûa Vieät Nam. Khoâng chæ aûnh höôûng treân maët vaên chöông xuaát baûn maø Phaät Giaùo coøn coù maët trong nhieàu phong tuïc taäp quaùn ôû Vieät Nam.

      4. AÛnh höôûng Phaät Giaùo qua phong tuïc, taäp quaùn :

 Phong tuïc taäp quaùn theå hieän ñaëc saéc vaø tính ñaëc thuø veà vaên hoùa cuûa moãi daân toäc. Thoâng qua vieäc tìm hieåu phong tuïc taäp quaùn, ngöôøi ta tìm laïi ñöôïc nhöõng giaù trò vaên hoùa mang baûn chaát truyeàn thoáng cuûa caùc daân toäc. Ñoái vôùi ngöôøi Vieät Nam, nhöõng phong tuïc taäp quaùn chòu aûnh höôûng phaät giaùo khaù nhieàu. Song ôû ñaây ngöôøi vieát chæ ñeà caäp ñeán nhöõng taäp tuïc phoå bieán trong ñôøi soáng haèng ngaøy cuûa ngöôøi Vieät.

        a/ AÛÛnh höôûng phaät giaùo qua taäp tuïc aên chay, thôø phaät, phoùng sanh vaø boá thí:

 Veà aên chay, haàu nhö taát caû ngöôøi Vieät Nam ñeàu chòu aûnh höôûng neáp  soáng vaên hoùa naøy. AÊn chay hay aên laït xuaát phaùt töø quan nieäm töø bi cuûa phaät giaùo. Vì khi ñaõ trôû veà vôùi phaät phaùp, moãi ngöôøi phaät töû phaûi thoï giôùi vaø trì giôùi, trong ñoù giôùi caên baûn laø khoâng saùt sanh haïi vaät, maø traùi laïi phaûi thöông yeâu moïi loaøi. Trong haønh ñoäng lôøi noùi vaø yù nghóa, ngöôøi phaät töû phaûi theå hieän loøng töø bi. Ñieàu khoâng theå coù ñöôïc khi con ngöôøi coøn aên thòt, coøn uoáng maùu chuùng sanh. Ñeå ñaït ñöôïc muïc ñích ñoù, ngöôøi phaät töû phaûi duøng ñeán phöông phaùp aên chay. Coá nhieân ngöôøi xuaát gia aên chay tröôøng, coøn phaät töû taïi gia coøn nhieàu trôû ngaïi neân chæ aên chay kyø. Thoâng thöôøng ngöôøi Vieät Nam, caû phaät töû laãn ngöôøi khoâng phaûi phaät töû cuõng theo tuïc leä ñaëc bieät naøy, hoï aên chay moãi thaùng hai ngaøy, laø ngaøy muøng moät vaø ngaøy raèm moãi thaùng, coù ngöôøi aên moãi thaùng boán ngaøy laø ngaøy 01, 14, 15 vaø 30, neáu thaùng thieáu thì aên chay ngaøy 29, coù ngöôøi aên moãi thaùng saùu ngaøy laø nhöõng ngaøy muøng 8,14, 15, 23, 29 vaø 30 (neáu thaùng thieáu thì aên chay ngaøy 28, 29), coù ngöôøi phaùt taâm aên chay moãi thaùng möôøi ngaøy laø ngaøy 1,8,14,15,18,23,24, 28 vaø 30 vaø muøng 1 (neáu thaùng thieáu thì aên vaøo ngaøy 27,28,29) cuõng coù nhieàu ngöôøi phaùt nguyeän aên chay suoát caû thaùng (thöôøng laø thaùng baûy aâm lòch) hoaëc ba thaùng (thaùng gieâng, thaùng baûy vaø thaùng möôøi) hay caû naêm, ñoâi khi coù moät soá ngöôøi ñi phaùt nguyeän aên tröôøng trai gioáng nhö nhöõng ngöôøi xuaát gia.

 Veà maët aên uoáng, aên chay raát phuø hôïp vôùi phong caùch aên uoáng AÙ Ñoâng, chuù troïng aên nguõ coác nhieàu hôn thöïc phaåm ñoäng vaät, vaû laïi aên chay giuùp cho cô theå ñöôïc nheï nhaøng, trí oùc ñöôïc minh maãn saùng suoát. Gaàn ñaây caùc baùc só Soteylo, vaø baùc só Varia Kiplami cho bieát trong caùc thöù thòt coù nhieàu chaát ñoäc, raát nguy hieåm cho söùc khoeû con ngöôøi. Vaø caùc nhaø khoa hoïc ñeàu cho raèng aên chay raát hôïp veä sinh vaø khoâng keùm phaàn boå döôõng. Treân tinh thaàn ñoù, neân nguôøi vieät nam duø khoâng phaûi laø Phaät Töû cuõng thích aên chay, vaø taäp tuïc naøy ñaõ aûnh höôûng saâu roäng trong moïi giai taàng xaõ hoäi Vieät Nam töø xöa ñeán nay.

 AÊn chay vaø thôø phaät laø vieäc ñi ñoâi vôùi nhau cuûa ngöôøi Vieät Nam. Vieäc thôø phaät trong daân gian cuõng coù nhieàu ñieàu thuù vò. Ngöôøi phaät töû, ngöôøi moä ñaïo thôø phaät ñaõ ñaønh, nhieàu ngöôøi khoâng phaûi laø phaät töû cuõng duøng töôïng phaät hay tranh aûnh coù yeáu toá phaät giaùo ñeå chieâm ngöôõng vaø trang trí cho caûnh nhaø theâm ñeïp vaø trang nghieâm. Theo quan nieäm cuûa nhoùm ngöôøi naøy, phaät giaùo laø moät thaønh töïu veà tö töôûng vaên hoùa cuûa daân toäc vaø nhaân loaïi.

 Cuõng xuaát phaùt töø tinh thaàn töø bi cuûa ñaïo phaät tuïc leä boá thí vaø phoùng sanh ñaõ aên saâu vaøo ñôøi soáng sinh hoaït cuûa quaàn chuùng. Ñeán ngaøy raèm vaø muøng moät, ngöôøi Vieät thöôøng hay mua chim, caù, ruøa..ñeå ñem veà chuøa chuù nguyeän roài ñi phoùng sanh. Ngöôøi Vieät cuõng thích laøm phöôùc boá thí vaø saün saøng giuùp ñôõ keû ngheøo khoù, hoaïn naïn, vaøo caùc ngaøy leã hoäi lôùn hoï taäp trung veà chuøa. Tuy nhieân, trong xaõ hoäi hieän ñaïi nhöõng bieåu hieän mang tính chaát hình thöùc treân naøy caøng bò thu heïp. Thay vaøo ñoù moïi ngöôøi tham gia vaøo nhöõng ñôït cöùu trôï, töông teá cho caùc ñoàng baøo gaëp thieân tai, hoaïn naïn, hoaøn caûng soáng gaëp khoù khaên ñuùng vôùi truyeàn thoáng ñaïo lyù cuûa daân toäc laù laøng ñuøm laù raùch.

        b/ AÛnh höôûng Phaät giaùo qua taäp tuïc cuùng raèm, muøng moät vaø leã chuøa.

 Theo ñuùng truyeàn thoáng taäp tuïc cuùng raèm, muøng moät laø taäp tuïc cuùng soùc voïng, töùc laø ngaøy maët trôøi maët traêng thoâng suoát nhau, cho neân thaàn thaùnh, toå tieân coù theå lieân laïc, thoâng thöông vôùi con ngöôøi, söï caàu nguyeän seõ ñaït tôùi söï caûm öùng vôùi caùc coõi giôùi khaùc vaø söï caûm thoâng seõ ñöôïc thieát laäp laø ngaøy trong saïch ñeå caùc vò taêng kieåm ñieåm haønh vi cuûa mình, goïi laø ngaøy Boá taùt vaø ngaøy saùm hoái, ngöôøi tín ñoà veà chuøa ñeå tham döï leã saùm hoái, caàu nguyeän boû aùc laøm laønh vaø söûa ñoåi thaân taâm. Quan nieäm ngaøy soùc voïng laø nhöõng ngaøy tröôûng tònh, saùm hoái, aên chay laø xuaát phaùt töø aûnh höôûng cuûa Phaät giaùo Ñaïi thöøa. Ngoaøi vieäc ñi chuøa saùm hoái, ôû nhaø vaøo ngaøy raèm vaø muøng moät, hoï saém ñeøn, nhang, höông hoa ñeå daâng cuùng Tam Baûo vaø toå tieân OÂng Baø, theå hieän loøng toân kính, thöông nhôù nhöõng ngöôøi quaù coá vaø cuï theå hoùa haønh vi tu taâm döôõng taùnh cuûa hoï.  Beân caïnh vieäc ñi chuøa saùm hoái vaøo ngaøy raèm, muøng moät , ngöôøi Vieät Nam coøn coù taäp tuïc khaùc laø ñi vieáng chuøa, leã Phaät vaøo nhöõng ngaøy hoäi lôùn nhö ngaøy raèm thaùng gieâng, raèm thaùng tö (Phaät Ñaûn) vaø raèm thaùng baûy (leã vu lan). Ñaây laø moät taäp tuïc, moät nhu caàu khoâng theå thieáu ñöôïc trong ñôøi soáng ngöôøi Vieät. Tuy nhieân, ñi vieáng chuøa cuõng tuøy thuoäc vaøo muïc ñích vaø quan nieäm cuûa moãi ngöôøi. Caùnh cöûa chuøa bao giôø cuõng roäng môû ñoái vôùi thaäp phöông baù taùnh, nhaát laø caùc ngaøy hoäi lôùn cuûa Phaät giaùo, cuûa daân gian (teát Nguyeân Ñaùn) hoaëc nhöõng ngaøy kyû nieäm lôùn cuûa lòch söû daân toäc, (gioå toå Huøng Vöông). Vaøo nhöõng ngaøy naøy, ñoâng ñaûo caùc taàng lôùp nhaân daân, caùc giôùi trong xaõ hoäi ñeàu qui tuï veà ñaây. Tröôùc caùnh cöûa thieàn moân, nhöõng khuoân maët trang nghieâm, veû ñeïp thanh thoaùt cuûa hoa hueä, hoa cuùc chen laãn vôùi höông traàm quyeän toûa taïo neân baàu khoâng khí aám cuùng, linh thieâng, theå hieän taám loøng thaønh kính cuûa hoï ñoái vôùi Ñöùc Phaät vaø caùc baäc Thaùnh Hieàn. Nhöõng hình aûnh ñoù ñaõ goùp phaàn taïo neân baûn saéc vaø neùt ñeïp vaên hoùa cuûa daân toäc Vieät. Trong doøng ngöôøi taáp naäp, ñoâng ñaûo ñoù khoâng phaûi ai cuõng ñeán ñaây vì lyù do tín ngöôõng thuaàn tuùy. Moät soá ñoâng ngöôøi chæ ñôn giaûn muoán ñi xem leã hoäi hoaëc thích chieâm ngöôõng veû ñeïp cuûa chuøa chieàn nhöng khi ñaõ hoäi nhaäp vaøo baàu khoâng khí trang nghieâm hoï cuõng thaáy mình trôû neân ñænh ñaïc vaø traàm tænh hôn, ñaây laø cô hoäi giuùp hoï quay veà vôùi Ñaïo Phaät.

        c/ AÛnh höôûng Phaät giaùo qua nghi thöùc ma chay, cöôùi hoûi :

 Ñaây cuõng laø sinh hoaït thöôøng xaûy ra trong ñôøi soáng ngöôøi Vieät. Veà ma chay, theo phong tuïc cuûa ngöôøi Vieät Nam vaø Trung Hoa tröôùc ñaây raát laø phieàn phöùc vaø hao toán. Tuy nhieân nhôø coù söï daãn daét cuûa chö taêng thì tang leã dieãn ra ñôn giaûn vaø trang nghieâm hôn. Khi trong gia ñình (theo Ñaïo Phaät) coù ngöôøi qua ñôøi, thaân quyeán ñeán chuøa thænh chö taêng veà nhaø ñeå giuùp ñôõ phaàn tang leã (thöôøng goïi laø laøm ma chay). Thoâng thöôøng caùc nghi thöùc trong tang leã ñöôïc dieãn ra tuaàn töï nhö sau : (1) Nghi thöùc nhaäp lieäm ngöôøi cheát; (2) leã phaùt tang; (3) leã tieán linh (cuùng côm); (4) khoùa leã kyø sieâu cho höông linh; (5) leã caùo Trieàu Toå (caùo toå tieân oâng Baø tröôùc giôø di quan); (6) leã di quan vaø haï huyeät; (7) Ñöa lö höông, long vò, hình vong veà nhaø hoaëc chuøa; (8) leã an saøng; (9) cuùng thaát (tuïng kinh caàu sieâu vaø cuùng côm cho höông linh trong baûy tuaàn goàm 49 ngaøy, moãi tuaàn cuùng moät laàn); (10) leã tieåu töôøng (giaùp naêm, sau ngaøy höông linh maát moät naêm); (11) leã ñaïi töôøng (leã xaõ tang, sau ngaøy höông linh qua ñôøi hai naêm).

 ÔÛ nhöõng gia ñình khoâng theo Ñaïo Phaät nhöng do ngöôøi quaù coá hoaëc gia chuû meán chuoäng Ñaïo Phaät neân hoï thænh chö taêng, ni ñeán tuïng kinh caàu sieâu cho höông linh vaø toå chöùc tang leã gioáng nhö nhöõng tín ñoà theo Ñaïo Phaät. Nhìn chung, taäp tuïc ma chay taïi Vieät Nam chòu aûnh höôûng saâu ñaäm töø nhöõng nghi thöùc cuûa Phaät giaùo.

 Vieäc cöôùi hoûi, taàm aûnh höôûng cuûa Phaät giaùo toû ra ít phöùc taïp hôn so vôùi Thieân Chuùa giaùo, khoång giaùo hay Hoài giaùo. Tröôùc khi tieán tôùi hoân nhaân, nhieàu ñoâi baïn treû theo tín ngöôõng Phaät giaùo, thöôøng ñeán chuøa khaán nguyeän vôùi chö Phaät phuø hoä cho moái löông duyeân cuûa hoï ñöôïc thuaän buoàm xuoâi gioù. Ñeán ngaøy cöôùi hoûi, hoï ñöôïc höôùng daãn veà chuøa ñeå chö taêng laøm leã "haèng thuaän quy y" tröôùc khi röôùc daâu. Ñoù laø moät leã chuùc laønh ngaén goïn vaø ñöôïc chö taêng khuyeân daïy moät soá nguyeân taéc ñaïo ñöùc Phaät giaùo, ñeå laøm kim chæ nam cho cuoäc soáng môùi.

 Ngoaøi nhöõng phong tuïc cuûa ngöôøi Vieät Nam chòu aûnh höôûng Phaät giaùo ñaõ ñöôïc keå treân, chuùng ta coøn thaáy moät soá taäp tuïc khaùc cuõng töông ñoái phoå bieán vaø coù ít nhieàu lieân quan ñeán Phaät giaùo maø chuùng ta phaûi ghi nhaän.

        d/ Caùc phong tuïc taïp quaùn khaùc.

        1/ Taäp tuïc ñoát vaøng maõ:

 Ñaây laø taäp tuïc raát phoå bieán ôû Vieät Nam maø ngöôøi Vieät ñaõ tieáp nhaän töø Phaät giaùo Trung Quoác. Nhieàu ngöôøi ngoä nhaän raèng taäp tuïc naøy xuaát gia töø quan ñieåm nhaân quaû luaân hoài cuûa Phaät giaùo, do ñoù noù ñaõ toàn taïi trong Phaät giaùo töø xöa cho tôùi ngaøy nay. Neáu ñôøi naøy ai aên ôû hieàn laønh, tu taâm döôõng taùnh thì ñôøi sau seõ taùi sinh trôû laïi laøm ngöôøi haïnh phuùc, sung söôùng giaøu sang hoaëc vaõng sanh veà theá giôùi cöïc laïc. Coøn neáu kieáp naøy aên ôû teä baïc, laøm nhieàu ñieàu aùc, sau khi cheát seõ bò ñoïa xuoáng ñòa nguïc coõi aâm ti chòu nhieàu ñau khoå. Ngöôøi nhieàu toäi loãi hay khoâng coù ai thôø cuùng, caàu sieâu thì ôû nôi ñòa nguïc bò oan öùc, ñoùi laïnh, khoâng theå sieâu thoaùt ñöôïc hoaëc ñaàu thai ñöôïc. Cho neân nhöõng ngöôøi thaân ôû nôi döông theá phaûi thôø cuùng, tuïng kinh caàu sieâu ñeå ngöôøi thaân cuûa mình döôùi coõi aâm ti bôùt ñi phaàn toäi loãi hoaëc ñöôïc aám no maø thoaùt kieáp. Sau khi cuùng gioã, ngaøy voïng ngöôøi cheát seõ nhaän ñöôïc nhöõng vaät duïng, tieàn baïc ñaõ cuùng vaø ñoát ñoù. Trong caùc ñoà maõ vaø giaáy tieàn vaøng baïc ñeå cuùng thöôøng coù hình aûnh (Phaät Di Laëc hay Boà Taùt Quan AÂm) hoaëc chöõ nghóa (chuù vaõng sanh, chöõ trieän) coù yeáu toá cuûa Phaät giaùo vôùi yù ñoà mong söï cöùu ñoä cuûa Chö Phaät ñoái vôùi ngöôøi ñaõ khuaát.

 ÔÛ ñaây xin noùi roõ, taäp tuïc ñoát vaøng maõ laø moät "huû tuïc" mang tính meâ tín dò ñoan vaø voâ lyù, ngöôøi Phaät töû chaân chính khoâng bao giôø chaáp nhaän. Chính treân theá gian naøy, ñoàng tieàn cuûa nöôùc naøy mang sang nöôùc khaùc coøn khoù ñöôïc chaáp nhaän, huoáng hoá töø nhôn gian, ñoát gôûi xuoáng aâm phuû xaøi, laø chuyeän khoâng coù cô sôû ñeå tin caäy ñöôïc. Theo Phaät daïy chuùng sanh tuøy nghieäp thieän aùc theo ñoù maø thaùc sanh nôi coõi laønh, coõi döõ. Thaân nhaân chuùng ta cheát cuõng theo nghieäp thieän aùc maø thoï sanh vaøo saùu coõi chöù khoâng ngoài chôø vieäc ñoát vaøng maõ cuûa ngöôøi thaân, vöøa traùi vôùi ñaïo lyù, vöøa phí toån tieàn baïc voâ ích. Theo Phaät giaùo thì coù raát nhieàu caùch ñeå theå hieän loøng thöông vaø loøng chung thuûy cuûa ngöôøi soáng ñoái vôùi ngöôøi cheát baèng caùch khi coù ngöôøi saép cheát, thaân quyeán phaûi phaùt taâm boá thí, cuùng döôøng, phoùng sanh vaø ñieàu quan troïng laø phaûi thoâng tin cho ngöôøi ñoù bieát vieäc laøm cuûa gia ñình maø höôùng taâm ñeán con ngöôøi thieän, nhôø ñoù maø hoï seõ thoï sanh vaøo caûnh giôùi an laønh.

        2/ Taäp tuïc coi ngaøy giôø :

 Ñaây laø moät taäp tuïc aên saâu vaøo taäp quaùn cuûa ngöôøi Vieät noùi rieâng vaø caû Chaâu AÙ noùi chung. Moãi khi saép laøm moät vieäc gì quan troïng nhö xaây döïng nhaø cöûa, ñaùm cheát, ñaùm cöôùi, xuaát haønh ñaàu naêm... ngöôøi ta thöôøng veà chuøa ñeå nhôø caùc thaày coi giuùp giuøm ngaøy naøo toát thì laøm ngaøy naøo xaáu thì traùnh. Thoâng thöôøng ngöôøi ta hay traùnh ba ngaøy: muøng 05, 14, 23, hoï cho ba ngaøy naøy laø xuoâi xeûo, laø baát haïnh, caàn phaûi traùnh.

 Theo caùi nhìn cuûa Phaät giaùo thì ñaây cuõng laø moät loaïi hình meâ tín, ngöôøi Phaät töû khoâng neân chaïy theo. Ñöùc Phaät daïy raèng vôùi ngöôøi laøm ñieàu laønh, ngaøy naøo cuõng laø ngaøy toát vôùi ngöôøi laøm vieäc toát, ngaøy naøo cuõng laø ngaøy laønh. Naêm thaùng ñoái vôùi ngöôøi laøm thieän ñeàu laø ngaøy toát caû, gieo nhaân thieän thì seõ gaët quaû laønh. Giaùo lyù nhaân quaû cuûa Ñaïo Phaät laø caùn caân coâng baèng vôùi khoå ñau vaø haïnh phuùc cuûa con ngöôøi chöù khoâng phaûi laø söï phaân ñònh cuûa heân xuoâi.

        3/ Taäp tuïc cuùng sao haïn :

 Taäp tuïc naøy raát phoå bieán vaø aên saâu vaøo taäp quaùn cuûa ngöôøi Vieät vaø laïi coù söï tham gia cuûa Phaät giaùo. Nguyeân nhaân cuõng baét nguoàn töø Trung Quoác, sau truyeàn qua Vieät Nam roài vaøo trong Phaät giaùo. Thôøi xöa ta coù Tam giaùo ñoàng nguyeân; Phaät, Laõo vaø Khoång giaùo, ñoàng quy veà maët nguoàn. Chuû tröông nhö nhau, cuøng moät thieän chí ñeå ñoùng goùp cho xaõ hoäi, phuïc höng ñaïo ñöùc, ñöa ñôøi soáng cuûa con ngöôøi ñeán aám no haïnh phuùc.

 Trong boái caûnh Tam giaùo ñoù, caùc thaày Phaät giaùo phaûi linh ñoäng, phaûi tìm hieåu, hoïc hoûi nhöõng caùi löu truyeàn cuûa ñaïo baïn ñeå coù moät caùi nhìn hoøa ñoàng, caûm thoâng vaø nhaát laø ñeå keùo Phaät töû trôû veà vôùi boùi queû, xem töôùng, thì caùc thaày cuõng cuùng sao, boùi queûm xin xaêm, ñeå cho ngöôøi Phaät töû quay veà chuøa, thay vì ñeå hoï laïy thaàn linh thì laïy Phaät toát hôn. Böôùc thöù hai laø giaûng ñaïo lyù nhaân quaû, Baùt chaùnh ñaïo, taïo chaùnh kieán cho ngöôøi Phaät töû xoùa boû taø kieán tröôùc ñaây cuûa hoï. Trong phöông tieän naøy ñaõ coù moät soá ngöôøi laïm duïng vaø daàn daø noù trôû thaønh moät loaïi hình sinh hoaït cuûa Phaät giaùo. Hieåu roõ ñieàu naøy, ngöôøi Phaät töû neân loaïi boû taäp tuïc meâ tín naøy.

        4/ Taäp tuïc xin xaêm, boûi queû :

 Xin xaêm boùi queû laø moät vieäc caàu may. Cuõng baét nguoàn töø Trung Quoác, moät loaïi hình sinh hoaït khaù raàm roä taïi caùc chuøa, ñình, mieáu vaøo dòp ñaàu naêm môùi hoaëc caùc ngaøy leã lôùn. Caùc chuøa laøng coù thôø Quan Thaùnh Ñeá Quaân thöôøng coù ñi ñoâi vôùi vieäc xin xaêm. Ngöôøi xin xaêm tröôùc heát ñeán laïy Phaät roài sang baøn thôø Quan Thaùnh, khaán nguyeän xin moät queû xaêm, roài hoï laéc oáng xaêm coù 100 theû ñeâ laáy moät theû rôùt ra, sau ñoù hoï caàm queû xaêm ñeán nhôø thaày truø trì giaûi ñaùp giuøm vaän maïng cuûa mình. Moãi theû öùng vôùi moät laù xaêm coù ghi saün trong nhöõng ñieàu tieân ñoaùn veà coâng vieäc laøm aên, hoïc taäp, hoân nhaân, gia ñình... cuûa moãi ngöôøi boác ñöôïc queû xaêm ñoù. Ñaây laø moät taäp tuïc khoâng laønh maïnh do tin töôûng vaøo söï may ruûi cuûa soá phaän ñaõ ñöôïc saép ñaët, an baøi töø tröôùc. Nhö saùch xöa co caâu "phöôùc chí taâm linh, hoa lai thaàn aùm". Nghóa laø ngöôøi gaëp luùc phöôùc ñeán thì giôû queû ra ñeàu toát, khi hoïa laïi thi ruùt laù xaêm naøo cuõng xaáu. Theá laø toát xaáu taïi mình, khoâng phaûi taïi xaêm queû. Ngöôøi Phaät töû chaân chính caàn phaûi loaïi boû nhöõng loaïi hình meâ tín naøy.  Phong tuïc taäp quaùn taïi Vieät Nam trong quaù trình toàn taïi vaø phaùt trieån ñaõ chòu nhieàu taùc ñoäng cuûa traøo löu vaên hoùa khaùc nhau. Nhaát laø töø Trung Quoác. Trong ñoù Phaät giaùo ñaõ döï phaàn quan troïng trong vieäc ñònh hình vaø duy trì khoâng ít caùc taäp tuïc daân gian maø chuùng ta thaáy vaãn coøn toàn taïi cho tôùi ngaøy nay. Tuy nhieân, khoâng phaûi caùc taäp tuïc coù söï aûnh höôûng cuûa Phaät giaùo laø toát taát caû, maø trong ñoù coù taäp tuïc caàn phaûi chaéc loïc laïi ñeå phuø hôïp vôùi chaùnh phaùp. Ñoù laø nhieäm vuï naëng neà cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo trong thôøi hieän ñaïi. Beân caïnh söï aûnh höôûng trong caùc phong tuïc taäp quaùn cuûa daân toäc. PG coøn aûnh höôûng qua caùc loaïi hình ngheä thuaät nhö, ngheä thuaät taïo hình, ngheä thuaät saân khaáu caûi löông...

 IV. AÛNH HÖÔÛNG PHAÄT GIAÙO QUA CAÙC LOAÏI HÌNH NGHEÄ THUAÄT :

      1/ Phaät giaùo theå hieän qua ngheä thuaät saân khaáu (Haùt boäi, haùt cheøo, caûi löông vaø kòch noùi).

 Ngheä thuaät saân khaáu cuõng laø moät loaïi hình vaên hoùa, nhaát laø caùc chuûng loaïi naøy thuoäc veà di saân mang tính baûn saéc cuûa vaên hoùa daân toäc song song vôùi nhöõng phaàn ñaõ neâu ra ôû treân. Tính trieát lyù "nhaân quaû baùo öùng" cuûa Phaät giaùo ñoùng vai troø quan troïng trong caùc baøi ca tuoàng, vôû dieãn phuø hôïp vôùi ñaïo lyù phöông ñoâng vaø neáp soáng truyeàn thoáng cuûa daân toäc.

 Tröôùc heát, loaïi haùt cheøo xuaát hieän ban ñaàu chuû yeáu ôû caùc tænh ñoàng baèng Baéc Boä, thu huùt nhieàu tinh hoa ngheä thuaät daân gian nhö muùa, haùt vaø dieãn caùc vôû truyeän Noâm truyeàn thoáng. Ñaùng keå nhaát laø vôû "Quan AÂm Thò Kính" ñaõ ñi vaøo daïng tuoàng tieâu bieåu chính thoáng khi nhaéc ñeán moân ngheä thuaät naøy. Coøn coù caùc vôû "Tröông Vieân", "Löu Bình Döông Leã", "Kim Nhan", "Chu Maõi Thaàn"... ñeàu mang tính thöôûng thieän phaït aùc vaø caùc vôû naøy goïi laø tieâu bieåu neân coù teân goïi laø "cheøo coå".

 Thöù hai, haùt boäi ban ñaàu ñi vaøo neáp soáng cung ñình, khaùc vôùi cheøo coå, ngheä thuaät naøy trôû neân moät loaïi hình giaûi trí cao caáp daønh cho vua chuùa vaø giôùi thöôïng löu, moät phía khaùc laø noù daønh cho nhöõng ai coù trình ñoä thöôûng thöùc ngheä thuaät, töông ñoái thì môùi coù theå xem vaø caûm nhaän ñöôïc chuûng loaïi ñoäc ñaùo naøy. Coù theå noùi xuyeân suoát theá kyû thöù 19 laø thôøi ñaïi hoaøng kim cuûa ngheä thuaät haùt boäi. Caùc vôû "San Haäu"; "Tam Nöõ Ñoà Vöông"; "Dieãn Voõ Ñình", "Nghieâu Soø OÁc Heán"... laø nhöõng vôû mang tính chaát daân toäc chính thoáng vaø chöùa ñöïng toaøn veïn trieát lyù "nhaân quaû baùo öùng" vaø höôùng thieän moät caùch cao ñeïp.

 Töø nhaïc coå, nhaïc taøi töû trôû thaønh hình thaùi "ca ra boä", ñeå töø ñoù trôû thaønh ngheä thuaät saân khaáu caûi löông töø ñaàu nhöõng naêm hai möôi (1922) cuûa theá kyû naøy ôû Nam Boä. Coù theå noùi chöa coù ngheä thuaät daân toäc naøo phaùt trieån nhanh choùng, coù söùc cuoán maïnh meõ vaø dung naïp nhieàu maõng daân ca nhö boä moân caûi löông. Chính vì yeáu toá phoùng khoaùng ñoù, caûi löông deã daøng tieán saâu vaøo chaân lyù cuûa Phaät giaùo, môû ra caùnh cöûa ñöôïc söï tích Phaät Thích Ca vaø nhieàu ñieån tích khaùc cuûa Phaät giaùo vaøo gia saûn ngheä thuaät cuûa mình. Ñaây laø moät loaïi hình ngheä thuaät ñöôïc ñoâng ñaûo baø con lao ñoäng Vieät Nam nhaát laø caùc vuøng ngoaïi oâ meán chuoäng vaø öa thích. Giaùo lyù "nhaân quaû baùo öùng, thöôûng thieän phaït aùc"... ñöôïc caùc soaïn giaû theå hieän caùc vôû caûi löông vaø ñaõ ñöôïc khaùn giaû say meâ thöôûng thöùc vaø ñaõ ñöùng vöõng treân dieãn ñaøn saân khaáu trong suoát maáy chuïc naêm qua. Tieâu bieåu nhö caùc vôû "Thích Ca Ñaéc Ñaïo", "Quan AÂm Thò Kính", "Quan AÂm Dieäu Thieän", "Muïc Lieân Thanh Ñeà", ñaëc bieät gaàn ñaây (ñaàu thaäp nieân 90) coù hai vôû ñaùng chuù yù laø "Thoaùt Voøng Tuïc Luïy" vaø 'Thaùi Töû A Xaø Theá" cuûa soaïn giaû Giaùc Ñaïo Döông Kinh Thaønh, laø hai vôû tuoàng chuyeân chính ñaàu tieân cuûa Phaät giaùo Vieät Nam, ñaõ ñöôïc trình dieãn nhieàu nôi vaø ñaõ thöïc hieän baêng video vaø baêng cassette phaùt haønh roäng raõi trong vaø ngoaøi nöôùc. Ngoaøi ra coøn coù caùc vôû chòu aûnh höôûng ít nhieàu tö töôûng Phaät giaùo nhö caùc vôû "Phaïm Coâng Cuùc Hoa", "Taám Caùm", "Kim Vaân Kieàu"... do söï aûnh höôûng tinh thaàn töø bi hyû xaû cuûa Phaät giaùo neân luoân luoân caùc tuoàng caûi löông ôû phaàn keát thuùc ñeàu coù haäu. Nhaø nghieân cöùu Sôn Nam töøng phaùt bieåu veà ñieàu naøy : "Nöôùc ta töø xöa vaãn theo truyeàn thoáng Tam giaùo, nhaát laø nhôø aûnh höôûng vaên hoùa Phaät giaùo maø tieán leân, nhaân vaät trong vôû tuoàng duø loá laêng (...) ñieàu quan troïng laø nhaân vaät chính, nhaân vaät phuï aáy phaûi ñöôïc giaûi quyeát ôû maøn choùt theo tinh thaàn bi trí, duõng, theo luaät nhaân quaû cuûa Phaät giaùo (...). Phaät giaùo laø pheùp maøu dung hoøa moïi maâu thuaãn, chæ neûo cho con ngöôøi thoaùt khoûi nhöõng caûnh ngoä eùo le, khoù xöû nhaát. Neáu thoaùt khoûi luaân lyù aáy, caûi löông seõ laø caùi xaùc khoâng hoàn". (25)

 Sau cuøng laø kòch noùi, ñaây laø loaïi hình ngheä thuaät ñöôïc du nhaäp töø phöông Taây sau theá chieán thöù hai (1938 - 1945), ban ñaàu chuû yeáu bieåu dieãn caùc vôû phoùng taùc töø caùc vôû tuoàng cuûa nöôùc ngoaøi ñeå phuïc vuï cho Thöïc Daân vaø Quan Laïi thöøa sai. Sau thaäp nieân 60, kòch noùi môùi coù vò trí thaät söï trong saân khaáu Vieät Nam vaø ñöôïc ngöôøi daân höôûng öùng baèng caùc vôû dieãn do chính ngöôøi Vieät Nam daøn döïng. Kòch noùi chöa coù ñoùng goùp gì ñaùng keå cho Phaät giaùo nhö caùc loaïi hình ngheä thuaät khaùc. Tuy nhieân noäi dung cuõng haøm chöùa nhieàu caên ban ñaïo ñöùc daân toäc trong ñoù coù aûnh höôûng Phaät giaùo.

 Khoâng chæ trong ngheä thuaät saân khaáu, dieãn xuaát ngöôøi ta môùi thaáy söï yeâu meán cuûa ñoâng ñaûo quaàn chuùng ñoái vôùi Ñaïo Phaät maø chuùng ta coøn thaáy ñöôïc ñieàu naøy qua ngheä thuaät taïo hình.

      2/ AÛnh höôûng Phaät giaùo qua ngheä thuaät taïo hình :

 - Veà kieán truùc : Khi Phaät giaùo truyeàn vaøo Vieät Nam, coá nhieân ñaõ ñem theo caùc kieåu kieán truùc chuøa thaùp, laàu chuoâng gaùc troáng theo moâ hình kieán truùc cuûa AÁn Ñoä, Mieán Ñieän vaø Trung Hoa. Tuy nhieân theo thôøi gian, tinh thaàn khai phoùng cuûa Phaät giaùo phoái hôïp cung vôùi loái tu duy toång hôïp cuûa daân toäc Vieät ñaõ taïo ra moät moâ hình kieán truùc raát rieâng cho Phaät giaùo ôû Vieät Nam. Chuøa thaùp ôû Vieät nam thöôøng ñöôïc xaây döïng vôùi loái kieán truùc ñaëc bieät, maùi chuøa bao giôø cuõng aån daáu sau luõy tre laøng, döôùi goác caây ña hay ôû moät nôi coù caûnh trí thieân nhieân ñeïp hoaëc thanh vaéng. Theo Nguyeã Quaân vaø Phan Caåm Thöông thì kieán truùc Chuøa Thaùp ôû Vieät Nam laø "moät quaàn theå kieán truùc coù quy moâ khoâng lôùn, töông xöùng vôùi taàm voùc con ngöôøi, phaân boá lôùp kieán truùc theo moät truïc doïc keùo daøi gaây caûm giaùc ñi saâu khoâng cuøng, ñöa töï nhieân xen keû trong caùc thaønh phaàn, chuù troïng caûnh quan soâng nöôùc, vöôøn chuøa, laøm cho coâng trình coù tính chaát côûi môû luoân lôùn hôn khoái thöïc theå cuûa noù". (26)

 Theo moâ hình kieán truùc theo kieåu chöõ "coâng" : baùi ñöôøng vaø ñieän Phaät ñöôïc noái nhau baèng nhaø thieân höông; kieâu chöõ "Ñinh" : tröôùc;  kieåu chöõ "Tam" : coù ba neáp nhaø song song vôùi nhau, hay kieåu "Noäi coâng ngoaïi Quoác" : phía tröôùc laø tieàn ñöôøng vaø ñieän Phaät, sau laø maûnh saân hình vuoâng troàng caây caûnh, ñaët hoøn non boä, phía sau laø nhaø haäu toå, hai beân laø nhaø Ñoâng vaø nhaø Taây (27). Phaät giaùo ñeå laïi nhieàu quaàn theå kieán truùc ñoäc ñaùo vaø danh lam thaéng caûnh cho nöôùc Vieät, nhieàu ngoâi chuøa noåi tieáng nhö ôû mieàn Baéc coù chuøa Moät Coät,  chuøa Taây phöông, chuøa Höông, ôû mieàn Trung coù chuøa Thieân Muï, chuøa Töø Hieáu, chuøa Baùo Quoác, vaø ôû mieàn Nam coù caùc chuøa Giaùc Laâm, chuøa Vónh Traøng...

 - Veà ñieâu khaéc : Ngaøy nay coù dòp tham quan vieän baûo taøng lôùn ôû Vieät Nam, chuùng ta seõ thaáy nhieàu coát töôïng, phuø ñieâu cuûa Phaät giaùo ñöôïc tröng baøy, ñoù khoâng nhöõng laø moät nieàm töï haøo cuûa neàn vaên hoùa daân toäc Vieät maø coøn laø daáu veát chöùng minh söï aûnh höôûng cuûa Phaät giaùo coù maët trong lónh vöïc naøy. Tieâu bieåu ta thaáy coù caùc taùc phaåm nhö töôïng Quan AÂm nghìn maét nghìn tay (28). Chuøa Haï (Vónh Phuù, Baéc Vieät, cao 3,2m), 16 pho töôïng toå goã cuûa chuøa Taây Phöông (Haø Taây, Baéc Vieät), Boä töôïng Thaäp Baùt La Haùn chuøa Phöôùc Laâm (Hoäi An, Quaûng Nam Ñaø Naüng), Boä töôïng Thaäp Baùt ôû chuøa Traøng (Myõ Tho), töôïng Tuyeát Sôn chuøa Traêm Gian (Haø Taây). Töôïng Phaät Thích Ca, cao 1,07m baèng ñoàng laø hieän vaät Baûo taøng lòch söû TPHCM... laø nhöõng taùc phaåm ngheä thuaät ñieâu khaéc ñoäc ñaùo cuûa Vieät Nam coøn coù nhöõng coâng trình ñieâu khaéc quy moâ vaø mang tính lòch söû nhö töôïng "Phaät Nhaäp Nieát Baøn" daøi 49m ôû nuùi Traù Cuù, Phan Thieát ñöôïc kieán taïo naêm 1962, töôïng Ñöùc Phaät Thích Ca ngoài kieát giaø cao 11m taïi Vuõng Taøu, Khaùnh Thaønh ngaøy 10/3/963 ; töôïng "Kim thaân Phaät toå" cao 24m ôû chuøa Long Sôn, TP. Nha Trang ñöôïc  thöïc hieän vaøo naêm 1964.

 Vaø veà hoäi hoïa : Maùi chuøa coå kính giöõa nuùi non tónh mòch hay caùc leã hoäi vieáng chuøa ngaøy ñaàu xuaân hoaëc tö töôûng ñoäc ñaùo cuûa trieát hoïc, cuûa thieàn hoïc Phaät giaùo luoân laø ñeà taøi gaây nhieàu caûm höùng cho caùc ngheä nhaân vaø hoïa só Vieät Nam. Nhieàu trang luïa, tranh maøu nöôùc, sôn daàu, sôn maøi ñeà caäp ñeán Phaät giaùo ñaõ ñöôïc caùc hoïa só, ngheä nhaân leân tuoåi ôû Vieät Nam theå hieän moät caùch soáng ñoäng vaø tinh teá qua caùc taùc phaåm nhö "chuøa Thaày" cuûa Nguyeãn Gia Trí saùng taùc naêm 1938, "Leã Chuøa" cuûa Nguyeãn Sieâu, "Böùc Taêng" cuûa Ñoã Quang Em, "Ñi Leã Chuøa" cuûa Nguyeân Khaéc Vònh. Ñaëc bieät töø thaäp nieân taùm möôi trôû laïi ñaây, coù "Thieàn Quaùn", "Quan AÂm Thò Hieän"; "Bích Nhaõn", "Röøng Thieàn" cuûa hoïa só Phöôïng Hoàng, "Hoài Ñaàu Thò Ngaïn" cuûa Huyønh Tuaàn Baù; "Nhaát Hoa Vaïn Phaùp" cuûa Vaên Quan...

 Ñeán ñaây, chuùng ta coù theå keát luaän raèng nhöõng tö töôûng vaø hình aûnh cuûa Phaät giaùo ñaõ ñeå laïi nhöõng daáu aán saâu ñaäm trong phong tuïc taäp quaùn, trong vaên hoïc vaø ngheä thuaät cuûa ngöôøi Vieät Nam trong lòch söû vaø noù seõ tieáp tuïc toûa saùng caùi tinh hoa ñoäc ñaùo cuûa mình cho daân toäc Vieät noùi rieâng vaø caû nhaân loaïi noùi chung trong töông lai.