Theá giôùi ñang chuaån bò haønh trang böôùc vaøo theá kyû XXI, kheùp laïi hai thieân nieân kyû ñaày aán töôïng vaø bieán ñoäng do chính con ngöôøi gaây neân trong chuoãi daøi tieán hoùa cuûa loaøi ngöôøi. Ñoù laø hai thieân nieân kyû maø moác thôøi gian phaàn lôùn ñöôïc ñaùnh daáu baèng nhöõng cuoäc chinh phuïc vaø chinh phaït. Quoác gia chinh phuïc vaø thoáng trò caùc quoác gia. Daân toäc chinh phaït vaø noâ dòch caùc daân toäc. Vaên minh huûy dieät caùc vaên minh. Toân giaùo böùc haïi caùc toân giaùo. Ñoù laø hai thieân nieân kyû maø nhöõng tham voïng voâ minh, vò kyû cuûa con ngöôøi ñaõ nhaân danh chaân lyù maëc khaûi, ñaët ra nhöõng giaù trò thaàn quyeàn laøm chuaån möïc cho söï soáng, ñoàng thôøi thieát laäp cheá ñoä noâ leä vaø nhöõng toøa aùn dò giaùo, taïo neân söï phaân chia giai caáp traàm troïng trong xaõ hoäi vaø hôïp lyù hoùa nhöõng aùp böùc baát coâng baïo ngöôïc cuûa con ngöôøi ñoái vôùi con ngöôøi. Maùu xöông vaø nhöõng khoå ñau traàm thoáng khoác lieät cuûa nhöõng keû bò töôùc ñoaït phaåm giaù vaø quyeàn laøm ngöôøi ñaõ boài ñaép cho moät neàn vaên minh vaät chaát haøo nhoaùng vôùi nhöõng coâng trình vó ñaïi, nhöõng kieán truùc hoaønh traùng, nhöõng caùi ñöôïc goïi laø di tích lòch söû, ñöôïc chieâm ngöôõng vaø thaùn phuïc nhö laø nhöõng bieåu hieän cuï theå taøi naêng saùng taïo cuûa con ngöôøi. Trong hai thieân nieân kyû ñoù, con ngöôøi caøng luùc caøng tröôûng thaønh, caøng khaùm phaù theâm nhöõng söï thaät, vaø roài söï thaät sau thay theá cho söï thaät tröôùc; maø nhöõng khaùm phaù môùi meõ nhaát cuûa con ngöôøi caøng luùc caøng gaàn guõi hôn ñoái vôùi caùc nguyeân lyù cuûa Phaät Giaùo ñaõ töøng coù maët naêm traêm naêm tröôùc hai thieân nieân kyû naøy. Veà maët vuõ truï quan, caùi nhìn cuûa con ngöôøi cuõng thay ñoåi. Thieân nhieân, töø hình aûnh laø hôïp theå cuûa nhöõng haït nguyeân töû ñaëc cöùng, cuoái cuøng xuaát hieän nhö laø giaû töôïng cuûa nhöõng goùi naêng löôïng khoâng ñònh hình, toàn taïi nhö doøng thaùc cuûa nhöõng haït gioáng lieân tuïc chaûy xieát nhöng khoâng heà troâi chaûy vì chuùng xuaát hieän vaø bieán maát trong töøng khoaûng khaéc saùt na taâm. Traùi ñaát khoâng coøn laø moät khoái vaät theå duy nhaát trong vuõ truï ñöôïc saùng taïo töø hö voâ ñeå toân vinh quyeàn naêng sieâu vieät cuûa Ñaáng Taïo Hoùa, maø chæ laø khoái ngöng keát nhaát thôøi trong chu kyø voâ taän thaønh - truï - hoaïi - khoâng theo quy luaät töông quan duyeân khôûi. Chaân lyù maëc khaûi, ñaõ töøng ñöôïc baûo veä baèng quyeàn löïc vaø baïo löïc, nay chæ coøn laø nhöõng giaù trò öôùc leä. Veà maët nhaân sinh quan, cuøng luùc vôùi söï baønh tröôùng cuûa caùc theá löïc ñeá quoác vaø thöïc daân, taàm nhìn veà theá giôùi vaø con ngöôøi cuûa moät boä phaän trí thöùc maø moät thôøi ñaõ ñem heát taøi naêng trí tueä cuûa mình bieän giaûi cho ñaëc quyeàn thieân khaûi, nay ñöôïc môû roäng, do söï giao tieáp vôùi nhieàu neàn vaên minh khaùc nhau. Giaù trò nhaân baûn vôùi nhöõng tính caùch ñaëc thuø vaø phoå quaùt cuûa noù ngaøy caøng ñöôïc xaùc laäp. Khoâng phaûi laø thieân meänh, hay thieân yù maø chính con ngöôøi, töøng caù nhaân moät, vôùi nhöõng haønh ñoäng, noùi naêng vaø suy nghó cuûa mình, trong moái quan heä hoã töông giöõa ta vaø nhöõng ngöôøi quanh ta, giöõa ta vaø nhöõng sinh vaät khaùc, giöõa ta vaø thieân nhieân, chính nhöõng quan heä hoã töông aáy ñaõ bieán ñoåi hình thaùi thieân nhieân vaø xaõ hoäi, ñaõ saùng taïo ra nhöõng giaù trò töø khaùt voïng hoaëc taïm thôøi hoaëc vónh cöûu cuûa con ngöôøi. Roài nhöõng cuoäc caùch maïng laøm rung chuyeån moät goùc trôøi Taây. Taàng lôùp khoán cuøng cuûa xaõ hoäi ñaõ ñöùng daäy ñoøi quyeàn soáng, quyeàn laøm ngöôøi. Caû theá giôùi cuõng rung chuyeån bôûi nhöõng cuoäc noåi daäy cuûa caùc daân toäc bò aùp böùc. Theá kyû XIX, cuoái thieân nieân kyû thöù hai, chöùng kieán haøng loaït bieán ñoäng vaø nhöõng thay ñoåi trieät ñeå caùc ñònh cheá xaõ hoäi vaø traïng thaùi yù thöùc ôû caû phöông Ñoâng vaø phöông Taây, baùo hieäu söï caùo chung cuûa cuûa gaàn hai nghìn naêm vong thaân vaø noâ leä cuûa con ngöôøi. Luùc naøy con ngöôøi ñaõ töï yù thöùc raèng chính con ngöôøi ñaõ saùng taïo ra moät theá giôùi cho mình. Chính con ngöôøi laø keû thöøa töï nhöõng gì mình ñaõ laøm trong quaù khöù, do ñoù con ngöôøi phaûi chòu traùch nhieäm nhöõng gì mình laøm.

 Moät kyû nguyeân môùi seõ baét ñaàu, kyû nguyeân cuûa töï giaùc. Theá nhöng, nhöõng ngoïn ñuoác hy voïng chôït taét nguùm. Tham lam, thuø haän, cuoàng tín, quyeàn löïc töï ngaõ, vaãn y nguyeân laø döôõng chaát cho con ngöôøi toàn taïi vôùi yù thöùc laø ta ñang toàn taïi vaø seõ toàn taïi, laø naêng löôïng cho con ngöôøi hoaït ñoäng ñeå caïnh tranh, ñeå tieáp tuïc chieám höõu vaø thoáng trò. Nhöõng thieân ñöôøng haïnh phuùc ngay treân maët ñaát ñöôïc döï phoùng, vôùi yù ñònh thay theá thieân ñöôøng toân giaùo, ñaõ coå vuõ khoâng ít daân toäc vuøng daäy. Sau hôn hai phaàn ba theá kyû thöïc hieän coâng trình xaây döïng baèng bieån maùu vaø nöôùc maét, boùng daùng thieân ñöôøng aáy phuùt choác tan bieán nhö söông mai döôùi aùnh naéng maët trôøi, ñeå loä nguyeân hình laø moät quaùi thai lòch söû. YÙ thöùc töï giaùc cuûa nhaân loaïi laïi theâm moät laàn nöõa, chæ laø boùng môø, chæ laø bieán daïng cuûa nhöõng toàn taïi quaù khöù. Cho ñeán ngaøy nay, nhöõng naêm thaùng cuoái cuøng cuûa theá kyû, haèng ngaøy nhieàu nôi treân maët ñaát, loaøi ngöôøi vaãn gieát nhau, böùc haïi nhau moät caùch khoâng thöông tieác; hoaëc vì quyeàn lôïi vaät chaát hoaëc vì khaùc bieät tín ngöôõng, hoaëc do baát ñoàng chính kieán, hay kyø thò chuûng toäc. Tuy nhieân, kieán thöùc veà con ngöôøi vaø vuõ truï ñöôïc tích luûy, cung caáp phöông tieän sinh hoaït vaø thuï höôûng cho con ngöôøi. Tình yeâu nhaân loaïi ñöôïc noùi ñeán nhieàu hôn. Nhöõng töông trôï vaät chaát giöõa caùc coäng ñoàng nhaân loaïi cuõng thöôøng xuyeân hôn tröôùc. Nhöõng hoã trôï mang taàm côõ toaøn caàu cho nhöõng caù nhaân vaø nhöõng daân toäc bò aùp böùc vaø boùc loät ñöùng leân ñoøi quyeàn soáng, quyeàn con ngöôøi, caøng luùc caøng trôû thaønh moái quan taâm cuûa phaàn lôùn nhaân loaïi. Ñöùng töø quaù khöù maø nhìn, nhöõng hình thaùi sinh hoaït aáy roõ raøng khoâng veõ neân hình aûnh moät thieân ñöôøng treân traùi ñaát. Nhöng con ngöôøi, töøng caù nhaân, ñang soáng treân maët ñaát naøy, vaãn coøn ñau khoå, vaãn caûm thaáy baát an.

 Bieân giôùi vuõ truï ñang ñöôïc thu heïp daàn, nhöng quan heä gaén boù giöõa ngöôøi vaø ngöôøi coøn loõng leõo. Tranh chaáp, ly dò, töï töû, nhöõng con soá thoáng keâ aáy laø nhöõng moâ taû chính xaùc veà theá giôùi hieän taïi. Ngöôøi caøng xa caùch vôùi ngöôøi hôn. Moãi caù nhaân trôû thaønh nhöõng oác ñaûo. Khoaûng caùch giaøu ngheøo giöõa caùc thaønh vieân xaõ hoäi, giöõa caùc coäng ñoàng chuûng toäc, giöõa caùc quoác gia, taïo thaønh nhöõng baát coâng vaø nhöõng aùp böùc, boùc loät kieåu môùi. Cöôùp boùc, khuûng boá, haèng ngaøy gieo raéc sôï haõi cho nhöõng ngöôøi daân taïi caùc ñoâ thò phaùt trieån baäc nhaát cuûa theá giôùi. Theá giôùi ñang phaân hoùa thaønh hai cöïc ñoái khaùng roõ reät, taïo neân maâu thuaån maø toaøn nhaân loaïi phaûi coù nhieäm vuï giaûi quyeát treân phaïm vi toaøn caàu, neáu con ngöôøi muoán toàn taïi vaø truyeàn laïi cho con chaùu mình moät xaõ hoäi töôi saùng. Theá giôùi hai cöïc ñoù laø theá giôùi cuûa nhöõng cng ñoàng laø nöôùc giaøu vaø nöôùc ngheøo. Möùc ñoä vaø toác ñoä phaân cöïc cuûa hai theá giôùi aáy ngaøy caøng khoác lieät do caùc theá löïc laõnh ñaïo chính trò cuûa caùc coäng ñoàng naøy chöa yù thöùc troïn veïn moái töông quan duyeân khôûi cuûa söï soáng noùi chung vaø söï toàn taïi cuûa loaøi ngöôøi noùi rieâng. Haäu quaû laø söï taøn phaù khoâng tieác thöông moâi tröôøng soáng cuûa chính con ngöôøi bao goàm khoâng khí, ñaát nöôùc, caây coû vaø sinh vaät, ñeå thoûa maõn nhu caàu tích luõy cuûa caûi do loøng tham chi phoái. Nguy cô phaân cöïc naøy chæ coù theå ñöôïc giaûi quyeát moät caùch döùt khoaùt khi caùc theá löïc laõnh ñaïo chính trò cuûa caùc quoác gia bieát yù thöùc quan heä giöõa söï toàn vong vaø höng thònh cuûa quoác gia mình vôùi söï toàn vong vaø höng thònh cuûa quoác gia khaùc. Caùc quoác gia giaøu coù khoâng ñöôïc quyeàn laøm ngô tröôùc söï ngheøo ñoùi cuûa caùc quoác gia khaùc; vaø ngöôïc laïi, caùc quoác gia ngheøo phaûi töï phaán ñaáu ñeå trôû thaønh giaøu coù trong xu theá phaùt trieån toaøn caàu. Nhaân loaïi ñaõ ñaït nhieàu thaønh quaû trong hai thieân nieân kyû vöøa qua. Nhöng muïc ñích maø töøng caù nhaân höôùng ñeán laø soáng haïnh phuùc chaân thaät thì chöa heà ñaït ñöôïc treân quy moâ xaõ hoäi. Theo Phaät giaùo, traùi ñaát naøy ñöôïc meänh danh laø nguõ thuù taïp cö ñòa, laø truù xöù cuûa con ngöôøi, cuûa caùc loaøi ñng vaät; coù thieân ñöôøng, cuõng coù ñòa nguïc. Nhieàu khi coøn laø theá giôùi cuûa loaøi quyû ñoùi. Ñaây chính laø moâi tröôøng laõnh ñaïo cuûa caùc Boà taùt, vaø ñaây cuõng laø choã caùc Ñöùc Phaät nhaäp Nieát baøn. Do ñoù, lòch söû hai nghìn naêm chæ laø moät giai ñoaïn ngaén trong moät chu kyø sinh thaønh vaø huûy dieät cuûa theá giôùi, vaø cuûa vuõ truï. Nôi naøy, moät theá giôùi huûy dieät thì nôi kia moät theá giôùi môùi ñöôïc hình thaønh.

 Khoâng theå bieát ñöôïc baét ñaàu töø ñaâu vaø chaám döùt töø ñaâu. Chæ coù giôùi haïn taän cuøng cuûa trí naêng, khoâng coù gioùi haïn taän cuøng cuûa söï soáng. Vaø trong lòch söû theá giôùi, vaên minh nhaân loaïi khoâng chæ môùi hai nghìn tuoåi. Khoâng theå phuû nhaän raèng neàn vaên minh hieän taïi laø keá thöøa vaø phaùt trieån lieân tuïc cuûa haøng vaïn naêm lòch söû. Nhöng hình thaùi yù thöùc trong suoát hai nghìn naêm naøy coù nhöõng bieán ñoåi so vôùi thôøi thaùi coå. Coù nhöõng hình thaùi bieán ñoåi nhanh choùng vaø coù nhöõng hình thaùi bieán ñoåi töø töø. Keát thuùc hai nghìn naêm lòch söû, laø ñaùnh daáu mt giai ñoaïn trong doøng töông tuïc voâ taän cuûa söï soáng, ñeå bieát trong giai ñoaïn ñoù con ngöôøi ñaõ laøm ñöôïc nhöõng gì vôùi minh trieát cuûa mình, vaø ñaõ gaây neân nhöõng tai hoïa gì cho ngöôøi khaùc vôùi nhöõng tham lam, ích kyû, haän thuø, cuoàng tín, vaø voâ minh. Trong suoát hai nghìn naêm aáy, lòch söû Phaät Giaùo Vieät Nam luoân luoân gaén boù vôùi daân toäc. Ñaïo Phaät ñöôïc truyeàn vaøo ñaát nöôùc naøy khoâng theo sau nhöõng goùt giaøy xaâm löôïc, cuõng khoâng coát vinh danh Ñöùc Thích Ca Maâu Ni nhö ñaáng Chuùa Teå baét moïi thaàn daân phaûi cuùi ñaàu tuaân phuïc. Giaùo lyù cuûa Ñöùc Phaät ñöôïc truyeàn vaøo ñaây chæ vôùi muïc tieâu döïng daäy nhöõng gì caàn ñöôïc döïng daäy neáu ñaõ bò quaêng ngaõ, naâng ñôõ nhöõng gì ñaõ ñöôïc döïng daäy nhöng chöa ñöôïc ñöùng vöõng, phaùt trieån nhöõng gì ñaõ ñöùng vöõng nhöng chöa ñöôïc phaùt trieån. Lòch söû phaùt trieån cuûa Phaät Giaùo Vieät Nam ñoàng nhòp vôùi söï phaùt trieån cuûa yù thöùc daân tc Vieät Nam. Hai doøng lòch söû töø hai khôûi nguyeân khaùc bieät, trong nhöõng ñieàu kieän moâi sinh vaø hoaøn caûnh lòch söû khaùc bieät, ñaõ cuøng toàn taïi, boå sung, vaø cuøng phaùt trieån thaønh mt chænh theå. YÙ thöùc caù bieät töông lieân vaø hoøa ñieäu phaùt trieån leân hình thaùi phoå quaùt. Quan heä caù nhaân vaø taäp theå, hay quan heä ñaëc thuø vaø phoå quaùt, laø moái quan heä bieän chöùng, töùc quan heä duyeân khôûi, nghóa laø, moät laø taát caû, taát caû laø moät. Trong quan heä ñoù, caùi ñaëc thuø khoâng hy sinh noù cho söï toàn taïi cuûa caùi phoå quaùt; caùi phoå quaùt khoâng bò phaân maõnh thaønh nhöõng oác ñaûo rieâng bieät. Treân phoå quaùt tính, moïi caù nhaân ñeàu coù giaù trò ngang nhau, vaø moïi daân toäc ñeàu bình ñaúng. Treân cô sôû baûn theå hoïc ñoù, yù thöùc daân toäc ñöôïc hình thaønh trong moái quan heä giöõa caùc daân toäc. Noù khoâng phaûi ñôn giaûn chæ laø quan heä ngoaïi giao giöõa caùc taäp ñoaøn thoáng trò ñeå phuï ñeå phuï thuc laãn nhau hay baûo veä quyeàn lôïi giai caáp cho nhau. Maø thöïc chaát coøn laø yù nghóa sinh toàn cuûa töøng caù theå toàn taïi nhö moät ñaëc thuø trong moät coäng ñoàng nhaân loaïi. Cho ñeán theá kyû VI Phaät lòch, töùc theá kyû ñaàu Taây lòch, Phaät Giaùo ñaõ laø toá chaát cho moät hình thaùi phoå quaùt nhö theá treân toaøn chaâu AÙ. Giaùo lyù cuûa Phaät ñaët treân neàn taûng quan heä duyeân khôûi, xaùc nhaän giaù trò bình ñaúng giöõa caùc chuùng sinh. Söï khaùc bieät veà taàng baäc xaõ hoäi khoâng phaûi do ñònh meänh thieân khaûi maø do quaù trình phaân coâng xaõ hoäi. Vua khoâng phaûi laø ngöôøi ñöôïc ñaët leân gheá thoáng trò do yù muoán cuûa Thöôïng Ñeá. Kinh Phaät goïi hình thaùi chính quyeàn ñaàu tieân laø chính quyeàn Ñaïi tuyeån (Mahaâsammato), ñöôïc choïn löïa töø ñaïi chuùng, vaø vua laø ngöôøi laøm haøi loøng nhöõng ngöôøi khaùc baèng luaät phaùp chaân chính chöù khoâng phaûi laø oâng chuû cai trò theo tö yù chuyeân chính. Ñöùc Phaät ñaõ thuyeát giaûng nhö theá nhöng trong suoát hai möôi laêm theá kyû phaùt trieån, yù nghóa ñoù chöa ñöôïc suy tö vaø quaûng dieãn ñuùng möùc. Chöa heà coù moät quaân vöông Phaät töû naøo coù yù ñònh thieát laäp moät cheá ñoä xaõ hoäi treân moät cô caáu chính quyeàn Ñaïi tuyeån. Ñoù laø haïn cheá lòch söû. Phaûi ñeán moät giai ñoaïn phaùt trieån nhaát ñònh cuûa caùc hình thaùi sinh hoaït xaõ hoäi thì yù nghóa Ñaïi tuyeån môùi coù theå ñöôïc nhaän thöùc ñaày ñuû vaø thöïc hieän quy moâ.

Theo yù nghóa ñoù, trong lòch söû ñaáu trang ñeå toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa daân toäc Vieät, Ñaïo Phaät ñaõ hoã trôï cho söï hình thaønh yù thöùc daân toäc vaø ñoäc laäp trong hai khuùc quanh lòch söû troïng yeáu. Giai ñoaïn thöù nhaát, choáng laïi söï thoáng trò vaø ñoàng hoùa daân toäc cuûa caùc trieàu ñaïi phong kieán phöông Baéc. Giai ñoaïn thöù hai, thôøi hieän ñaïi, choáng laïi söï raäp khuoân cuûa caùc ñònh cheá daân chuû phöông Taây khoâng phuø hôïp vôùi xaõ hoäi vaø truyeàn thoáng phöông Ñoâng qua hai moâ thöùc daân chuû tö saûn vaø daân chuû voâ saûn. Trong caû hai giai ñoaïn, yù thöùc ñaáu tranh cho giaûi phoùng vaø ñoäc laäp daân toäc khoâng thuaàn tuùy laø do ñng löïc kinh teá maø do yù thöùc vöôn leân cuûa moät daân toäc muoán khaúng ñònh giaù trò vaên hoùa cuûa daân tc mình. Qua möôøi theá kyû phaùt trieån cô sôû vaät chaát cuûa xaõ hoäi ñaõ chöùng minh ñieàu ñoù. Nhieàu trieàu ñaïi thay nhau cai trò ñaát nöôùc, nhöng khoâng coù trieàu ñaïi naøo ñeå laïi nhöõng cung ñieän huy hoaøng traùng leä bieåu tröng möùc ñoä xa hoa truïy laïc cuûa caùc vua chuùa. Caùc trieàu ñaïi aáy khoâng phaûi laø khoâng coù laáy moät hoân quaân baïo chuùa. Nhöng söï thieáu vaéng caùc coâng trình kieán truùc ñaùng lyù phaûi coù, chöùng toû moái quan heä ñaëc bieät giöõa taàng lôùp vua quan vaø taàng lôùp daân daõ, giöõa caùi bò goïi laø giai caáp boùc loät vaø giai caáp bò boùc loät. Caùc vua chuùa cuûa caùc trieàu ñaïi Vieät Nam ñaõ khoâng höôûng thuï treân möùc maø thaàn daân coù theå coáng naïp trong khi hieám coù coâng trình vó ñaïi xa xöa naøo treân theá giôùi toàn taïi ñeán ngaøy nay maø khoâng ñöôïc xaây döïng baèng moà hoâi vaø nöôùc maét, thaäm chí baèng caû xöông maùu cuûa taàng lôùp lao ñng khoán cuøng. Qua moät nghìn naêm ñaáu tranh gian khoå, moät daân toäc nhoû beù, vôùi moät neàn vaên minh vaät chaát töông ñoái phaùt trieån, vôùi hình thaùi yù thöùc xaõ hoäi thuaàn phaùc, ñaõ daàn daàn khaúng ñònh nhöõng giaù trò ñaëc thuø cuûa moät daân toäc trong toång theå phoå quaùt ngang taàm nhaân loaïi. Ñoù laø nhöõng giaù trò nhaân baûn vôùi nhöõng bieåu hieän nhaân aùi vaø khoan dung. Chieán tranh laø nhöõng bieán coá thöôøng xuyeân taïi nöôùc ta, vaø cuõng coù theå noùi laø tröôøng kyø. Nhöng ít coù nhöõng cuc taøn saùt man rôï. Noùi laø ít coù vì ñaõ coù nhöõng vuï gieát choùc trong caùi goïi laø ñaáu tranh giai caáp, caùi goïi laø giaûi phoùng daân toäc, voán ñaõ thaûm saùt khoâng run tay baát cöù ai bò leân aùn laø keû thuø cuûa giai caáp. Ñaây laø nhöõng veát ñen trong lòch söû caän ñaïi. Trong khi ñoù, doøng lòch söû Vieät thöôøng ñöôïc toâ ñieåm bôûi loøng nhaân haäu nhö söï khoan dung cuûa caùc vua nhaø Traàn ñoái vôùi nhöõng ngöôøi bò buoäc toäi chaïy theo giaëc.

 Trong suoát hai nghìn naêm truyeàn baù, Ñaïo Phaät Vieät chöa heà laø nguyeân nhaân tröïc tieáp hay giaùn tieáp gaây neân nhöõng xung ñt toân giaùo duø treân quy moâ nhoû. Ngay töø nhöõng ngaøy ñaàu tieân môùi du nhaäp, nhöõng ngöôøi Phaät töû Vieät Nam ñaõ chöùng toû tinh thaàn khoan dung toân giaùo vaø tö töôûng. Cho ñeán nhöõng thôøi kyø ñöôïc coi laø höng thònh nhaát, ñaïo Phaät chöa heà, maëc duø vôùi öu theá saün coù, tìm caùch chieám lónh ñòa vò ñc toân. Vaøo luùc maø phaàn lôùn phöông Taây ñang ñaém chìm trong boùng toái Trung coå, vôùi nhöõng phaùp ñình toân giaùo phi nhaân, vôùi quyeàn löïc cuûa caùc laõnh chuùa ñoái vôùi caùc thaàn daân ñöôïc thi haønh nhö laø quyeàn löïc voâ nhaân, ñaát nöôùc Vieät Nam cuõng ñaõ böôùc vaøo thôøi kyø ñoäc laäp töï chuû, khoâng chæ vôùi yù nghóa mt trieàu ñình caùt cöù rieâng bieät, maø laø moät daân toäc ñaõ xaùc ñònh ñöôïc tinh thaàn vaø hình thaùi daân toäc cuûa mình, ñaõ vöôn ñeán nhöõng giaù trò phoå quaùt cuûa con ngöôøi. Lòch söû cho thaáy nhöõng xaõ hoääi ñöôïc goïi laø vaên minh tieâu bieåu cho nhieàu daân toäc noi theo chöa haún laø nhöõng xaõ hoäi hoaøn haûo. Bôûi vì moät xaõ hoäi maø caùc thaønh vieân cuûa noù chöa heà coù yù thöùc veà nhöõng giaù trò bình ñaúng giöõa caùc daân toäc vaø chuûng toäc, chöa coù thaùi ñoä soáng hoøa ñoàng vaø bao dung toân giaùo vaø tö töôûng thì xaõ hoäi ñoù chöa theå ñöôïc coi laø ñaõ vöôn leân trình ñoä xaõ hoäi loaøi ngöôøi. Ñoù vaãn chæ laø trình ñ cuûa cng ñoàng maø quan heä giöõa caùc thaønh vieân khoâng ñöôïc raøng buoäc bôûi sôïi daây thoâng caûm vaø toân troïng phaåm giaù cuûa nhau. Coù chaêng chæ laø söï raøng buoäc quyeàn lôïi vaät chaát vôùi nhau ñeå hình thaønh nhöõng taàng baäc, ñaúng caáp phi nhaân. Tuy vaäy, trong quaù khöù, khoâng phaûi Vieät Nam ñaõ laø ñaát nöôùc cuûa haïnh phuùc. Maëc duø daân chuùng ñaõ coù theå haïnh phuùc trong möùc ñoä chöøng möïc naøo ñoù vôùi ñieàu kieän vaät chaát phaùt trieån vaøo töøng thôøi ñaïi. Khoâng phaûi khoâng coù hay ít coù nhöõng hoân quaân baïo chuùa, nhöõng cöôøng haøo aùc baù, nhöõng ñòa chuû vaø phuù noâng laøm giaøu baèng thuû ñoaïn gian xaûo vaø aùp böùc boùc loät. Cuõng coù luùc vaø coù khi chuùng ñaït ñeán möùc ñoä aùc lieät, daãn ñeán nhöõng maâu thuaãn gay gaét, nhöõng cuc khôûi nghóa cuûa nhaân daân choáng laïi trieàu ñình. Nhöng möùc ñoä khoâng aùc lieät nhö nhöõng söû gia duy vaät bieän chöùng raäp khuoân theo hình thaùi xaõ hoäi phong kieán phöông Taây ñeå moâ taû caùi goïi laø ñaáu tranh giai caáp, qua söï caáu keát cuûa giôùi quyù toäc vua chuùa vaø taêng löõ. Treân ñaát nöôùc naøy chöa heà coù moät xaõ hoäi phong kieán kieåu phöông Taây, vôùi uy quyeàn tuyeät ñoái cuûa caùc laõnh chuùa ñoái vôùi noâng noâ.

 ÔÛ Vieät Nam hình aûnh moät oâng vua khi nhìn thaáy caûnh vaøng son nhung luïa cuûa con gaùi yeâu cuûa mình lieàn chaïnh loøng nghó ñeán nhöõng tuø nhaân bò ñoïa ñaøy, cô cöïc trong lao nguïc, vaø töï nhaän traùch nhieäm cuûa cheá ñoä ñoái vôùi haønh vi phaïm phaùp cuûa daân ñen; hình aûnh nhöõng ñaïi thaàn cöïc phaåm trieàu ñình soáng hoøa ñoàng vôùi noâng daân cuøng khoå trong caùc thoân xoùm laø hình aûnh maø phöông Taây thôøi trung coå khoâng theå hình dung noåi. Theá nhöng, lòch söû nhaân loaïi khoâng tieán hoùa theo quy luaät tuyeán tính moät caùch giaûn dò vaø maùy moùc. Ñöùc Phaäp ñaõ daïy, toäi aùc nguyeân thuûy trong xaõ hoäi loaøi ngöôøi chæ baét ñaàu töø khi con ngöôøi coù yù nieäm tích luõy do loøng tham. Quaù trình tham lam ñöa ñeán xung ñoät. Traät töï sinh hoaït xaõ hoäi coäng ñoàng nguyeân thuûy bò phaù vôõ, loaøi ngöôøi tieán daàn vaøo xaõ hoäi phaân coâng roài phaân hoùa thaønh xaõ hoäi coù ñaúng caáp. Xung ñoät ngaøy caøng khoùc lieät ñeå thoûa maõn loøng tham. Tham taøi saûn, tham quyeàn löïc, tham kieán thöùc. Tham ñeå soáng haïnh phuùc. Nhöng coù ngöôøi do tö duy chieâm nghieäm ñaõ phaùt hieän nhöõng haäu quaû tai haïi cuûa loøng tham vaø xung ñoät, neân ñi tìm con ñöôøng an oån daãn ñeán haïnh phuùc. Ñoù laø con ñöôøng hoøa bình, bao dung, nhaân aùi, bieát thöông yeâu vaø toân troïng phaåm giaù cuûa tha nhaân. Suoái nguoàn trong maùt khi chaûy xuyeân nuùi röøng, baêng qua caùc ñoàng baèng ñeå ñoå vaøo ñaïi döông bao la xanh bieác, khoâng phaûi töï thuûy chí chung vaãn laø doøng suoái trong maùt. Noù mang theo mình caøng luùc caøng nhieàu nhöõng raùc röôûi. Lòch söû tieán hoùa xaõ hi loaøi ngöôøi cuõng theá. Lòch söû tieán hoùa xaõ hi Vieät Nam cuõng theá.

 ÔÛ Vieät Nam, ngay töø buoåi ñaàu, trong cuoäc ñaáu tranh ñeå giaûi phoùng vaø khaúng ñònh ñoäc laäp daân toäc, ngöôøi Phaät töû Vieät Nam ñaõ khaúng ñònh moïi daân toäc ñeàu bình ñaúng nhö nhau, trong ñoù coù daân toäc Vieät Nam vaø daân toäc Trung Quoác. Töø trong khoùi löûa ñaáu tranh ôû theá kyû thöù II, Maâu Töû, moät nhaø tö töôûng cuûa Phaät Giaùo ñaõ doõng daïc coâng khai tuyeân boá: Moïi loaøi coù maùu ñoû ñeàu coù thuoäc tính Phaät; vaø ñaát Haùn vò taát laø trung taâm cuûa Trôøi Ñaát. Ñeán khi ñaát nöôùc thu hoài ñoäc laäp töï chuû, taêng só Phaät Giaùo tieáp tuïc laø löïc löôïng xaõ hoäi chuû yeáu cuõng coá yù thöùc daân tc bình ñaúng. Caùc thieàn sö laø nhöõng coá vaán chính trò xaõ hoäi cho caùc oâng vua thoaùt thai töø nhieàu giai taàng xaõ hoäi maø leân. Nhöng khi ñònh cheá chính trò xaõ hoäi treân cô sôû yù thöùc bình ñaúng daân tc ñaõ ñöôïc oån coá, caùc ngaøi döùt aùo ra ñi, khoâng quan heä gì ñeán ñòa vò xaõ hi hay boång loäc trieàu ñình. Caùc ngaøi soáng giöõa daân vaø trong loøng daân, aån mình trong caùc sôn moân maø vaãn khoâng queân söï hoaèng hoùa cuûa mình, taïo neân manh moái ngaàm nuoâi döôõng yù thöùc ñoäc laäp, töï chuû, nhaân aùi vaø bao dung cuûa daân tc. Neáu Ñaïo Phaät khoâng toàn taïi nhö maïch suoái ngaàm trong loøng lòch söû daân tc thì ngaøy nay caùi teân "Ngöôøi Vieät" chæ toàn taïi trong söû saùch ngöôøi Trung Quoác, vaø thôøi kyø ñöôïc noùi laø ñoäc laäp daân tc chæ ñöôïc cheùp trong lòch söû Trung Quoác nhö laø nhöõng giai ñoaïn huøng cöù cuûa boïn phaûn nghòch maø do ñöùc hieáu sinh, Thieân trieàu ñaõ khoâng taøn saùt maø chæ caûi taïo daàn baèng cuc noâ dòch vaên hoùa. Ngay töø luùc cheá ñ thöïc daân Phaùp thieát laäp taïi Vieät Nam, ñaõ buøng leân nhöõng phong traøo ñaáu tranh quyeát lieät, lieân tuïc vaø beàn bæ suoát hôn moät traêm naêm. Mt phaàn, ñaáu tranh giaønh ñc laäp vì quyeàn lôïi vaät chaát bò töôùc ñoaït; phaàn khaùc chieán ñaáu ñeå baûo veä di saûn vaên hoùa vaø maïch soáng ngaàm cuûa daân toäc. Trong nhöõng ngaøy ñaàu, khi trieàu ñình ñaàu haøng, nhaân daân töï phaùt khôûi nghóa. Caùc thieàn sö aån cö, taùch bieät vôùi trieàu ñình, soáng giöõa loøng daân, ñaõ tích cöïc tham gia caùc toå chöùc khaùng chieán. Khi quyeàn löïc khoâng coøn xuaát phaùt töø trieàu ñình, Phaät Giaùo trôû thaønh choã döïa cho caùc löïc löôïng khaùng chieán. Ñoàng luùc, caùc thieàn sö aån cö trong caùc sôn moân laàn löôït phaùt ñoäng caùc phong traøo chaán höng Phaät Giaùo. Phaät Giaùo phaûi ñöôïc toå chöùc laïi ñeå coù theå trôû thaønh löïc löôïng tieàn phong treân maët traän baûo veä vaên hoùa daân toäc. Khoâng ai coù theå phuû nhaän ñöôïc söï thaät lòch söû naøy. Duø coù nhöõng theá löïc chính trò muø quaùng tröôùc söùc maïnh phöông Taây, ñaõ leân aùn caùc coâng cuc chaán höng Phaät Giaùo laø lieàu thuoác phieän ru nguõ tinh thaàn chieán ñaáu cuûa nhaân daân. Chính thaùi ñoä cuoàng tín aáy maø mt phaàn lôùn di saûn quyù giaù cuûa vaên hoùa Vieät Nam ñaõ bò trieät phaù khoâng nöông tay. Theâm vaøo ñoù, noã löïc phaù hoaïi veà maët tín ngöôõng vaø xaâm phaïm caùc cô sôû vaät chaát veà maët vaên hoùa ñaõ gieo raéc quaù nhieàu maát maùt vaø ñau thöông cho daân tc Vieät. Hieän traïng maø ngöôøi beân naøy toá caùo Phaät giaùo laøm lôïi cho beân kia, ngöôøi beân kia toá caùo laøm lôïi cho beân naøy, ñaõ noùi leân mt söï thaät: Phaät Giaùo thoaùt ly moïi söï laïm duïng vaø lôïi duïng cuûa caùc theá löïc chính trò hoaït ñaàu. Trong hai cuc chieán ñaáu vöøa qua, chieán tranh giaûi phoùng thuc ñòa vaø chieán tranh yù thöùc heä, Phaät Giaùo caøng luùc caøng yù thöùc vai troø cuûa mình.
 
Trong chieán tranh choáng thöïc daân vaø noâ dòch vaên hoùa. Phaät giaùo laø phaùo ñaøi baûo veä di saûn vaên hoùa daân toäc. Trong chieán tranh yù thöùc heä, Phaät Giaùo töï nhaän vai troø hoùa giaûi haän thuø, theå hieän hoøa bình daân toäc, ñeå chaám döùt cuc chieán huynh ñeä töông taøn. Moät cuc chieán maø haäu quaû khoâng ñem laïi chieán thaéng cho nhaân daân Vieät, traùi laïi chæ daãn ñeán ngheøo ñoùi vaø laïc haäu. Sau khi chieán tranh chaám döùt, ñaát nöôùc töôûng chöøng seõ coù ñöôïc moät vaän hoäi môùi cho coâng cuc xaây döïng taùi thieát, nhöng thöïc teá cho thaáy, nhaø tuø döïng leân khaép nôi, maùu ngöôøi Vieät tieáp tuïc ñoå vì chính nhöõng ngöôøi anh em khoâng cuøng yù thöùc heä; vaø duø raèng vôùi söï giuùp ñôõ nhieät tình cuûa caùc quoác gia phöông Taây moät thôøi laø keû thuø giai caáp vaø yù thöùc heä, theá nhöng, thaønh töïu ñaït ñöôïc khoâng caân xöùng vôùi söï hy sinh haøng maáy trieäu ngöôøi qua nhieàu theá heä ñaáu tranh cho chuû quyeàn ñaát nöôùc. Moät ñaát nöôùc maø sau hôn hai möôi naêm chaám döùt chieán tranh, veát thöông vaãn chöa laønh, haän thuø giai caáp vaãn chia seõ daân toäc. Theâm vaøo ñoù laø mt heä thoáng chính trò nuoâi döôõng tham nhuõng, hoái loä, boùc loät nhaân daân, haø hieáp quaàn chuùng, nhöõng toäi aùc maø haøng trieäu ngöôøi ñoå maùu ñeå deïp boû caøng luùc caøng trôû thaønh caên beänh xaõ hoäi traàm kha. Moät ñaát nöôùc nhö vaäy thì khoâng mong gì ngaån cao ñaàu nhìn nhöõng beø baïn xung quanh: nhöõng nöôùc maø mt thôøi ñaõ cuøng chung soá phaän nhöôïc tieåu chòu caùc aùch thoáng trò cuûa thöïc daân ñeá quoác. Nhöõng nöôùc ñoù khoâng coù nhöõng cuc chieán laøm theá giôùi chuù yù, nhöng coù nhöõng nhaø laõnh ñaïo bieát laøm cho daân mình vöôït qua ngöôõng cöûa ngheøo khoù.

 Nay, khi toaøn caàu ñang chuaån bò kheùp laïi quaù khöù hai nghìn naêm maø trong thôøi gian ñoù loaøi ngöôøi soáng haïnh phuùc vaø vinh quang thì ít, nhöng ñau khoå vaø ti aùc thì nhieàu, ñeå roài hy voïng thieân nieân kyû tôùi laø kyû nguyeân cuûa hoøa bình, khoan dung, vôùi caùc giaù trò nhaân baûn treân caû hai phöông dieän ñaëc thuø vaø phoå quaùt ñöôïc xaùc laäp. Moät laàn nöõa, Phaät Giaùo Vieät Nam yù thöùc roõ löïc löôïng vaø söù meänh lòch söû cuûa mình ñoái vôùi daân toäc vaø nhaân loaïi trong thieân nieân kyû saép tôùi. Löïc löôïng naøy khoâng xaây döïng treân vuõ khí, beø ñaûng, nhaèm muïc tieâu tranh quyeàn coá vò. Löïc löôïng naøy xaây döïng treân tinh thaàn Bi, Trí, Duõng; noùi roõ laø: toân troïng söï soáng, saùng suoát haønh ñoäng vaø duõng caûm töï toàn. Söù meänh lòch söû cuûa Phaät Giaùo laø hoùa giaûi moïi xung ñoät giöõa caùc coäng ñoàng xaõ hi, caùc xu höôùng chính trò, toân giaùo dò bieät, giöõa caùc daân toäc maø do hoaøn caûnh lòch söû ñaõ trôû thaønh keû thuø truyeàn kieáp cuûa nhau. Söù meänh aáy khôûi phaùt töø loøng bi maãn khoan dung, toân troïng vaø ñeà cao phaåm giaù con ngöôøi, vì con ngöôøi laø nhaân caùch trung taâm trong vieäc chuyeån hoùa gia ñình, xaõ hoäi, ñem laïi haïnh phuùc, töï do, vaø giaûi thoaùt cho quaàn chuùng. Moät xaõ hoäi maø caùc quyeàn töï do thieâng lieâng vaø caên baûn ñöôïc toân troïng seõ laø moät xaõ hoäi maø caùc thaønh vieân soáng haïnh phuùc. YÙ thöùc töï giaùc laø neàn taûng cho yù nieäm töï do. Hieåu bieát yù nghóa vaø baûn chaát toàn taïi cuûa thieân nhieân, cuûa xaõ hoäi, vaø cuûa caùc caù nhaân, trong moái quan heä duyeân khôûi; ñoù laø hieåu bieát nhöõng giaù trò nhaân baûn, hieåu bieát phaåm giaù cuûa mình, hieåu bieát vaø toân troïng phaåm giaù cuûa ngöôøi khaùc. Moät neàn vaên minh daân chuû laø saûn phaåm cuûa trí tueä, chöù khoâng phaûi chæ laø ñònh cheá xaõ hoäi döïa treân nguyeân taéc phaân chia quyeàn löïc. Trí tueä ñoù khoâng chæ laø nhöõng kieán thöùc thuaàn tuùy khoa hoïc, xaõ hoäi, maø laø söï hieåu bieát laãn nhau vaø söï töông kính hi thoâng giöõa ngöôøi vaø ngöôøi trong vieäc xaây döïng mt theá giôùi an laïc vaø aám no. Trong tinh thaàn töï giaùc vaø quy ngöôõng ñaïi chuùng nhö theá, khoâng coù moät quoác gia naøo töï xaùc ñònh nhöõng giaù trò truyeàn thoáng caù bieät hay ñaëc thuø ñeå choái boû nhöõng giaù trò phoå quaùt cuûa nhaân loaïi. Trong nhöõng naêm cuoái theá kyû naøy, theá giôùi ñang chöùng kieán nhieàu daáu hieäu khích leä. Chieán tranh, dòch beänh, thieân tai, ñoùi keùm, khoâng coøn laø nhöõng vaán ñeà noäi boä cuûa rieâng leû moãi quoác gia hay daân toäc. Nôi naøo maø moät caù nhaân bò öùc hieáp, moät taäp theå bò ñaøn aùp, thì caùc nôi khaùc treân naêm chaâu ñeàu noã löïc can thieäp vaø aùp löïc ñoåi thay. Nhaân phaåm con ngöôøi vaø caùc quyeàn caên baûn veà daân söï vaø chính trò ñaõ ñöôïc toaøn caàu hoùa. Khoâng theå coù moät chính quyeàn naøo treân traùi ñaát naøy coøn ñöôïc thao tuùng cai trò nhaân daân mình moät caùch tuøy tieän theo moät heä tö töôûng naøo ñoù do töï mình vaø phe nhoùm cuûa mình baøy ñaët ra choáng traùi vôùi loøng daân. Theá giôùi vaên minh laø toång vieän löïc cho caùc daân toäc bò aùp böùc.

Quaàn chuùng töï giaùc laø ñaïi chuû löïc cho moïi cuc ñoåi thay xaõ hi. Ngöôøi Phaät Töû tin raèng moïi loaøi chuùng sanh coù moät ñònh höôùng duy nhaát, ñoù laø ñònh höôùng thaønh Phaät. Taát caû chuùng sanh ñeàu laø Phaät töông lai. Ñoùn möøng Phaät Ñaûn, Phaät Töû Vieät Nam cuõng hoan hyû ñoùn chaøo theá kyû XXI vôùi tinh thaàn khoan dung, bi maãn maø Ñöùc Thích Toân ñaõ truyeàn daïy vaø theå hieän. Caàu mong taát caû caùc toân giaùo treân hoaøn vuõ, caùc heä tö töôûng dò bieät, ñeàu ñöôïc phaùt trieån nhö yù, chung hoøa trong taâm nguyeän vaø phaùt huy troïn veïn tieàm naêng giaùo hoùa cuûa mình, ñeå cho loaøi ngöôøi böôùc leân coõi chí thieän. 

Phaät Ñaûn 2543
Thöøa UÛy Nhieäm Hoäi Ñoàng Tröôûng Laõo  Vieän Taêng Thoáng GHPGVNTN 
Hoøa Thöôïng Thích Huyeàn Quang